Toshkent davlat texnika universiteti olmaliq filiali

Uyg’ur yozuvi sugʼd yozuvi asosda suryoniy yozuvining taʼsiri ostida paydo boʼlgan yozuvdir. qadimgi uygʼur yozuvidagi yodgorliklarning aksariyati diniy tusda boʼlib, buddaviylik, moniylik va islom aqidalarini aks ettirgan. Uygʼur yozuvidagi eng qadimgi yodgorliklar VIII-IX asrlarga oid deb taxmin qilinadi. Qadimgi uygʼur alifbosi X asrning boshlarigacha ham qoʼllanilishda davom etgan, Hatto “sariq uygʼurlar” deb ataluvchi etnik guruh XIX asrda ham shu yozuvdan foydalanilgan.
Uygʼur yozuvi dastlab, xuddi sugʼd yozuvi kabi, sof konsonant(undosh) yozuv boʼlgan. Uygʼur alifbosi 19 xarfdan tashkil topgan. Harflar 3 xil grafik shaklga ega boʼlgan, yaʼni harflarning soʼz boshidagi, oʼrtasidagi va oxiridagi shakllari farqlangan. Ularning alohida shakli boʼlmagan. Konsonant sugʼd yozuvini unli tovushlarga boy boʼlgan uygʼur tiliga moslashtirish oson kechmagan. Bora-bora ayrim harflar (alif, vov, yo, va h.k.) unli tovushlar ifodasi uchun ham qoʼllana boshlagan. Sugʼd tilida tovushlarning jarangli – jarangsizligi farqlanmagan, shuning uchun yozuvda ham faqat jarangsiz undosh uchun harf mavjud boʼlgan. Bu yozuv asosida shakllangan uygʼur yozuvida ayni xususiyat saqlangan, yaʼni undoshlarning jarangli-jarangsiz juftliklari (mas; b-p, z-c, m-d, k-g) bir harf bilan ifodalangan. Bular, albatta, uygʼur yozuvidagi matnni oʼqishni qiyinlashtirgan, chunki uygʼur tilida undoshlarning, jarangli-jarangsizligi, unlilarning qattiq-yumshoqligi va shu kabilar hal qiluvchi ahamiyatga ega boʼlgan. Shunga koʼra keyinchalik bu kabi xususiyatlarni yozuvda aks ettirish uchun turli qoʼshimcha belgilar qabul qilingan. Shu tariqa unlilar ham u yoki bu tarzda ifodalana boshlagan. Uygʼur yozuvi, asosan, vertikal holatda yuqoridan pastga qaratib yozilgan. “Meʼrojnoma”, “Oʼgʼuznoma”, Аhmad Yugnakiyning “Hibat ul-haqoyiq”, Yusuf Xos Hojibning mashhur “Qutadgʼu bilig” kabi koʼpgina asarlar uygʼur yozuvida koʼchirilgan.
Kushon yozuvi miloddan avvalgi 140-130 yillar oralarida koʼchmanchi yuchji qabilalari Oʼrta Osiyoning janubidagi qadimgi yunon-Baqtriya davlatiga bostirib kelgach, bu yerda Kushonlar imperiyasini tuzishadi. Kushonlar oʼtroq aholi bilan chatishib, yerli aholining madaniy turmushiga singshib ketadi. Madaniy va sovdo-sotiq aloqalari rivoji asosida oromiy yozuvi negizida oʼzlarining kushon yozuvini shakllantiradi. Qadimgi Termiz yodgorliklarini oʼrganish natijasida oromiy yozuvi asosidagi kushon–baqtriya alifbosidagi yozuv naʼmunalari topilgan.
Kushon imperiyasida kushon yozuvi mavjud boʼlib, unda harflar burchakli, toʼrtburchakli va aylana shaklda boʼlgan. Kushonda yozuv qadimdan mavjudligini Surxkoʼtal (Аfgʼonistondagi Qunduz shahri yaqinida) yodgorligida topilgan yunon alifbosidagi kushon bitiglari ham tasdiqlaydi. Аmudaryoning quyi oqimida, Zarafshon va Qashqadaryo vohalarida ham oromiy yozuvi asosidagi xorazmiy va sugʼdiy yozuvlari ham keng tarqalgan.