Toshkent farm atse vtikainstituti

DORIVOR О ‘ SIMLIKLARNING KIMYOVIY TARKIBI
VA DORIVOR MAHSULOTLAR TASNIFI
0 ‘sim lik organizm i ju d a m urakkab. U ning tarkibida turli 
organik va m ineral birikm alar b o ‘ladi. A lbatta, ularning ham m asi 
birorta kasallikni davolash - shifobaxsh xossasiga ega emaslar.
H am m aga m a ’lum ki, butun tirik organizm uchun zarur 
b o ‘lgan organik birikm alam i anorganik m oddalardan faqat 
o ‘sim liklargina sintez qila oladi. A na shu o ‘sim liklar to ‘qim asida 
sintezlangan organik birikm alam i odatda ikki guruhga b o ‘ladilar.
1. B iriam chi sintezlangan m oddalar - birlam chi m etabolitlar. 
B ularga oqsillar, uglevodlar, lipidlar, ferm entlar va vitam inlar 
kiradi. B irlam chi m etabolitlar ham m a tirik organizm lar uchun 
ju d a ham zarur birikm alar b o ‘lib, ularsiz hayot b o im a y d i.
2. Ikkilam chi 
sintezlangan 
m oddalar 
-
ikkilam chi 
m etabolitlar. B ularga o ‘sim liklar to ‘qm asida sintez b o ‘ladigan 
birlam chi m etabolitlardan tashqari qolgan ham m a birikm alar 
kiradi. Ikkilam chi m etabolitlar o ‘sim liklar to ‘qim asida birlam chi 
sintezlangan m oddalardan ham da ulam ing ishtirokida vujudga 
keladi. A sosiy dorivor m oddalar - ikkilam chi sintezlangan 
birikm alardir.
0 ‘sim liklar tarkibidagi dorivor m oddalar - biologik faol 
birikm alar o ‘sim likning o ‘sishi davrida - ontogenezda va turli 
faktorlar ta ’sirida doim iy o ‘zgarishda b o ‘ladi. U lar sintezlanadi, 
asta-sekin k o ‘payadi, m a ’lum davrda k o ‘p m iqdorda to ‘planadi, 
keyinchalik kam aya boradi va b ir vaqt kelib, butunlav y o ‘qolib 
ketishi m um kin.
29

---

B u o ‘zgarishlarga faqat o ‘sim likning o ‘sish davrigina - 
ontogenez sababchi b o 'lm ay , balki tashqi m uhit om iilari ham
katta ta ’sir k o ‘rsat.adi.
O ntogenez har qaysi o'sim likn i norm al hayot kechirish davri 
b o ‘lib, u tirik organizm ni tu g ‘ilishdan to tabiiy holda o ‘lishi 
(qurib qolishi) gacha b o ‘lgan davm i o ‘z ichiga oladi.
0 ‘sim lik tarkibidagi dorivor m oddalar sinteziga, ularning 
to ‘planishini o ‘zgarib borishiga ta ’sir etuvchi tashqi m uhit 
om illariga quyidagilar kiradi: o ‘sim likning o 'sisli joyi, nam lik 
(havo va tuproqdagi nam lik m iqdori), tuproq tarkibi, harorat (havo 
va tuproqning issiq-sovuqligi), y o ra g ‘lik va quyosh nurining k o ‘p 
yoki kam b o ‘lishligi, iqlim v a boshqalar.
M aTum ki, har b ir o ‘sim likning o ‘ziga xos o ‘sadigan jo y i 
b o ‘ladi v a u shu sharoitda yaxshi taraqqiy etadi. B a ’zi o ‘simliklar, 
barglar chirindisi k o ‘p b o ig a n yerlarda (m arvaridgul va 
boshqalar), boshqalari sh o 'rli yerlarda (qizilm iya, shuvoq turlari, 
sh o ‘rak va boshqalar) yoqtirsa qolganlari to g ‘liq, toshli yerlarni 
va shag‘alii (qizilcha, koraqovuq va boshqalar) yoki kishilar 
yashaydigan joylarg a yaqin va iflos jo y lam i (m ingdevona, 
bangidevona va boshqalar) yerlarda yaxshi taraqqiy qiladi. B a ’zi 
o ‘sim liklar nam likni yoqtirsa (dala qirqbo‘g ‘imi, oqqaldirm oq, 
valerian a,sariq nu far,igir,bo tq oq led u m i,m en ian tesvab o shq alar), 
boshqalari aksincha quruq ch o ‘llarda, qirlarda (achchiqm iya, 
afscnak, isiriq va boshqalar) o ‘sadi. A gar angishvonagulni o ‘sish 
davrida m e ’yoridan ortiq su g ‘orilsa, uning tarkibidagi yurak 
glikozidlari kam sintezlanadi, xuddi shunday nam lik k o ‘p b o ‘isa, 
darm ana shuvoq taraqqiy etmaydi.
Issiqlik va yorugT ik ham ham m a o ‘sim liklarga bir xil 
m iqdorda kerak emas. Jenshen o ‘sim!igi o ‘rm onlarning (taygani) 
chirindisi k o ‘p, nam, salqin va yo rug‘lik kam boT gan yerlarida 
yaxshi taraqqiy etadi, angishvonagul esa y o ru g ‘lik, quyosh nuri 
k o ‘p b o ‘lsa, yurak glikozidlarini yaxshi sintez qiladi. K o ‘pchilik 
efir m oyi saqlovehi o ‘sim lik)ar issiq va yo rug‘likni sevadi.
30

---

Shuning uchun jan ub iy tum anlam ing florasi tarkibida efir m oyi 
saqlovchi o ‘sim liklar k o ‘p b o ‘ladi va ulam ing efir m oylari 
hidining yaxshiligi bilan farqlanadi. A ksincha, b a ’zi o'sim lik lar 
(rodiola, levzeya va boshqalar) salqin yerda, to g ‘li tum anlarda 
yaxshi o ‘sadi.
Bunday m isollarni k o ‘p keltirish m um kin. Shuni yaxshi 
bilish kerakki, har b ir o ‘sim lik o ‘zini o ‘rgangan, yashab 
taraqqiy etadigan o ‘ziga xos sharoit va iqlim da o ‘ssa, tegishli 
o ‘ziga xos b o ‘lgan biologik faol m oddalam i k o ‘p sintez qiladi. 
Y uqorida keltirilgan o ‘sim liklarning o ‘sishi, rivojlanishi va ular 
tarkibidagi dorivor m oddalam ing sintezi va to ‘planishiga tashqi 
m uhit (nam lik, issiqlik, y o ru g lik , tuproq tarkibi, o ‘sish jo y i va 
boshqalar) ta ’sirini bilishning katta aham iyati b or va bu hollar 
dorivor о ‘sim liklam i tabiiy sharoitdan plantatsiyalarda o ‘stirishga 
o ‘tqazilganda hisobga olinishi zarurdir. H ar b ir o ‘sim lik uchun 
uni plantatsiyalarda o ‘stirilganda o ‘ziga xos sharoit va iqlim ni 
iloji boricha tu g ‘dirish lozim.
0 ‘sim liklar tarkibidagi biologik faol m oddalam i k o ‘p 
to ‘planish vaqti yana o ‘sim likni o 'sish davriga ham b o g ‘liqdir. 
K o ‘pchilik o ‘sim liklam ing yer ustki qism i va barglari tarkibida 
asosiy ta ’sir qiluvchi biologik faol m oddalar ulam ing gullashidan 
oldin va gullash davrida, gullarda - ulam ing q iy g ‘os gullagan 
vaqtida, m eva va u ru g ‘larda - ular to 'liq etilganida, yer ostki 
organlarda - o ‘sim lik vegetatsiya davrini (ontog‘enezni) oxirida 
(kech kuzda) k o ‘p m iqdorda to ‘planadi.
B a ’zi 
dorivor m ahsulotlar tarkibidagi 
asosiy 
dorivor 
m oddasini m aksim al to ‘planishi yuqorida keltirilgan davrga 
to ‘g ‘ri kelm asligi m um kin. B a ’zi b ir alkaloidlar o ‘sim lik endi 
k o ‘karib, ildizoldi barg chiqarayotgan davrida m aksim al m iqdorda 
to ‘planib, s o ‘ngra asta-sekin kam ayishi va o ‘sim likning gullash 
vaqtida boshqa birikm alarga aylanib ketishi aniqlangan. Bunday 
o ‘zgarishlar faqat alkaloidlargagina xos b o ‘lm ay, balki boshqa 
biologik faol m oddalarda ham yuz berishi m um kin. D arm ana
31

---

shuvoq o ‘sim ligining guli gullagan davrida em as, aksincha 
u lam ing ochilm agan - g ‘uncha holatida y ig'iladi. Chunki ta ’sir 
etuvchi biologik faol m oddasi - santonin g ‘unchasida m aksim al 
to ‘planib, gullay boshlaganida keskin kam ayib ketadi.
D orivor 
m ahsulotlam i 
tayyorlashda 
yuqorida 
aytib 
o 'tilg an lam i hisobga olgan holda, kerakli vaqtida y ig ‘ilsa, 
tarkibidagi asosiy ta ’sir qiluvchi m oddalar etarli m iqdorda b o ‘iib, 
m ahsulot esa yuqori sifatli b o ‘ladi.
Y uqorida qayd etilganidek, o ‘sim liklam ing kim yoviy tarkibi 
ju d a ham m urakkab b o ‘lib, turli organik v a m ineral m oddalardan 
tashkil topgan. U lam ing ham m asi dorivor b o ‘lm aydi va 
kasalliklam i davolashda shifobaxsh ta ’ sir ко ‘rsatm aydi. A yrim lari 
esa dori turlarini tayyorlashda xalaqit beradi, dorivor m ahsulotni 
saqlash vaqtida ulam ing sifatini buzilishiga olib keladi yoki 
asosiy ta ’sir etuvchi kim yoviy birikm alam i tez parchalanishga 
sababchi b o ‘ladi.