Toshkent farm atse vtikainstituti

Geografik tarqalishi. 
A m arant A m erika, Yevropa, A frika, 
Osiyo v a R ossiya viloyatlarida o ‘stiriladi. 0 ‘zbekiston florasida 
ham bir avlodi va 10 turi o ‘sadi. M anzarali o ‘sim lik sifatida 
gultojixo‘roz 
(Celasia 
v a 
Comfrena) 
k o ‘p tarqalgan.
Mahsulot tayyorlash. 
U ru g ‘i etilgandan s o ‘ng o ‘sim lik о ‘rib 
olib quritiladi, so ‘ngra m aydalanadi va elab urug‘i olinadi.
Kimyoviy tarkibi. 
A m arantning bargida 30 foizgacha oqsil 
m odda va 270-350 m g/kg koratin tutadi. U larning tarkibida 
riboflovin, poli vitam inlar askorbin kislota, К , E, D va boshqa 
vitam inlar bor.
A m arant u ra g ‘i tarkibida 18-20 foiz oqsil, 8-9 foiz m oy va 
65-75 foiz uglevodlar b o ‘ladi.
Ishlatilishi. 
A m arant m oyi m e ’da va ichak yaralarini davolash 
xususiyatiga ega b o ‘lib, teri kasalliklari, qirqilgan yaralam i 
bitishini tezlashtirish uchun va nur kasalligi bilan o g ‘rigan 
bem orlam i davolashda q o ilan ila d i. U ning m oyi oblepixa 
m oyidan qolishm aydi v a b ir qator kasalliklam i davolashda 
ishlatilib kelinm oqda. A m arantning u ru g ‘i tibbiyotda rak 
kasalligidan hosil b o ‘lgan xavfli o ‘sm alar o ‘sishini oldini olish va 
so ‘rilib ketishiga yordam beradi.
Amarant o‘simligining agrotexnikasi
A m arant issiqsevar va y o m g ‘sevar o ‘sim lik hisoblanadi. 
A m arant o ‘sim ligi ekiladigan m aydonlar kuzda 25-28 sm 
chuqurlikda hay dab q o ‘yiladi. Er haydash oldidan organik 
va m ineral o ‘g ‘itlar bilan oziqlantiriladi. Erta bahorda yerlar 
tekislanib, begona o ‘tlardan tozalanadi. A m arantni ekishni 
barqaror iliq ob-havoda (aprel-m ay oylarida), tuproqning u ru g ‘ 
tushgan chuqurligi 10-12 gradusgacha qizigan paytda o ‘tkazish 
tavsiya qilinadi. 0 ‘sim likni ekishda sharoit va m uddatlarni to ‘g ‘ri
46

---

belgilash urug‘lam m g qiyg‘os unib chiqishini ta ’m inlovchi omil 
b o ‘lib hisoblanadi. Shuni k o 'z d a tutish lozim ki, u ru g ‘ tushgan 
tuproqda uning unib chiqishi uchun issiqlikdan tashqari etarli 
m iqdorda nam lik b o ‘lishi kerak. A m arantning u ru g ‘i qattiq 
parda bilan qoplanganligi uchun unga etarli m iqdorda suv talab 
qilinadi. Shuning uchun uni optim al m uddatlarda ekilm asa yoki 
tuproqning yuza (4 sm gacha) qatlam i qurib qolgan b o ‘Isa, 
unda quruq iqlim li m intaqalarda m aysalam ing unib chiqishi 
kafolatlaiim aydi. A m arantni ekish usullarini tanlash hosil 
m iqdoriga va uning rivojlanishiga ijobiy ta ’sir etuvchi om illardan 
hisoblanadi. A m arantni qator oralari yum shatiladigan ekin turlari 
kabi, qator oralari 30, 45, 60 sm egatlarga, u ru g ‘ olish uchun 
ekiladigan m aydonlarda esa 70 sm li egatlar olib ekilishi m a ’qul. 
Q ator oralari 60 sm kenglikda b o ‘lganda am arantni gektariga 
o ‘rtacha 1-2 kg urug‘ ekish tavsiya qilinadi. A gar qator oralari 45 
sm dan egat olinib ekilsa o ‘sim likning ekish norm asi 10-15% ga 
k o ‘payadi. U ru g ‘lam i ekishda nam langan g ‘alvirdan o ‘tkazilgan 
qum, chirigan g o ‘ng, superfosfat va boshqa m ahsulotlardan 
u ru g ‘ni to ‘ldiruvchi sifatida ular 1:10 yoki 1:5 nisbatda 
foydalaniladi. A m arantni u ru g ‘ini ekish uchun sabzavot ekadigan 
seyalkalardan foydalaniladi. U lar b ir vaqtda qator oralari 60- 
70 sm li sug ‘oriladigan egatlam i tayyorlab ketadi. H ar b ir m etr 
m asofada 25-30 ta yaxshi rivojlangan m aysalam ing m avjudligi 
ekishdagi eng yaxshi qalinlik hisoblanadi. M aysalam ing bunday 
qalinligi o ‘sim iikni parvarish fazasida ob-havo sharoitining 
noqulay kelishida ulam ing m um kin qadar nobud b o ‘lishini 
hisobga olinganda o ‘rim -y ig ‘im davriga kelib har b ir m etr 
uzunlikda 10-12 ta yaxshi rivojlangan o ‘sim lik qoladi. U m g ‘likka 
ekilgan m aydonlarda o ‘sim likning qalinligi 15-20% ga kam
b o ‘lishi m um kin. A m arant ekilgan m aydonlarda qoldirilgan 
k o ‘chatlar gektaridan 600-700 sentner k o ‘k m assa va 1-2 sentner 
u ru g ‘ yetishtirish uchun etarli hisoblanadi.
A m arant o ‘sim!igini parvarish qilish m urakkab jarayon 
b o ‘lm asdan 
barcha 
ekib 
o ‘stiriladigan 
o ‘sim liklam ing
47

---

agrotexnikasiga o ‘xshash. 0 ‘sim likni ekishdan keyin yem i 
yum shatish, begona o ‘tlardan tozalash kerak. Aymiqsa, har 
qanday tuproqqa ham bahor oylarida qatqaloq hosil b o ‘lishi 
m um kin va m aysalam ing pay do b o ‘lishini, ulam ing rivojlanishini 
qiyinlashtiradi. Shuning uchun qatqaloqni ekishdan 4-6 kun keyin 
engil yum shatgichlar yordam ida ishlash kerak. D astlabki 2-3 
haftada asosiy e ’tibom i m aysalar unib chiqqandan keyin begona 
o ‘tlarni y o ‘qotish, qator oralarini yum shatish va yagana qilishga 
qaratm oq kerak. 0 ‘sim liklam i b o ‘yi 10-15 sm ga etganda qator 
oralarini ishlash bilan birga ulam ing rivojlanishini tezlashtirish 
m aqsadida gektar hisobiga 40 kg dan azot va 20 kg dan kaliy 
o ‘g ‘iti berib, 5-6 sm chuqurlikda kultivatsiya o ‘tkaziladi. Ikkinchi 
oziqlantirish o ‘sim likning b o ‘yi 30-35 sm ga etganda gektariga 30 
kg dan azotli va fosforli o ‘g ‘itlar bilan oziqlantiriladi. 0 ‘sim likni 
oziqlantirish albatta su g ‘orishdan oldin am alga oshirilishi lozim. 
0 ‘sim lik oziqlantirilgandan va su g ‘orilgandan keyin uning 
o ‘sishi va rivojlanishi tezlashadi. O xirgi oziqlantirishni uning 
b o ‘yi 70-80 sm ga etganda azotli va kaliyli o ‘g ‘itlar berish bilan 
tugallanadi. M avsum davom ida am arantni 6-7 m arta su g ‘oriladi 
va gektariga 95-105 kg azot, 70 kg fosfor, 50 kg kaliy va yer 
haydash oldidan 15-20 tonna g o ‘ng bilan oziqlantiriladi. A m arant 
o ‘sim ligini yashil m assasini gullash fazasidan u ru g ‘lam ing 
sutli-m um li etilish fazasiga etguncha o ‘rila boshlanadi. lyul 
oyigacha am arant o ‘sim ligini 2-3 m arta о ‘rib olinadi. Bu esa iyul 
oyining oxiriga kelib ildiz tizim idan yangi o ‘t о ‘sib chiqishini 
ta ’m inlaydi. A m arantning yashil m assasida oqsil m odasi k o ‘p 
b o ‘lganligi uchun chorvachilikda silos va boshqa oziqalarni 
ishlab chiqarishda k o ‘proq ishlatiladi.