Toshkent kimyo-texnologiya instituti

Texnik qism
Tabiiy yoqilg’i gazlar metan qatori uglevodorotlari aralashmasini o’zida namoyon etadi. Ayrim konlardan chiquvchi gazlarida nordon komponentlar (vodorod sulfid, uglerod ikki oksidi, azot, kislorod, kamchil gazlar – geliy va argon ( H₂S, CO, N_2, O_2, He, Ar) bo’ladi,shuningdek,barcha tabiiy gazlarni doimiy hamrohi suv bug’laridir.
Tabiiy gaz tarkibiga kiruvchi uglevodorodlarni shartli ravishda uch guruhga bo’lish mumkin:
* I guruhga metan va etan kiradi, ular quruq gazlar hisoblanib, gazlarda ularning umumiy miqdori normal sharoitda 60 dan 95% gacha bo’ladi.
* II propan, izobutan va n-butan kiradi. Bu uglevodorodlar normal sharoitda gaz ko’rinishida, oshirilgan bosimlarda ular suyuq holatda o’tadi.
* III guruhga izopentan, n-pentan, geksan va biroz yuqori molekulali uglevodorodlar kiradi. Ular normal shroitda suyuq holatda bo’lib, benzin tarkibiga kiradi.
Tabiiy gazning asosiy tarkibiy qismini (92-99 %) metan CH4 tashkil etadi va qolgan qismini uglerod (II) oksidi ( CO ), yonuvchi vodorod, azot, is gazi, suv buqlari, oltingugurtli vodorod, ammiak ( H₂, N₂, H₂O, H₂S, NH₃ ) va boshqalarni tashkil etadi.
Maʼlumki uglevodorod gazlari kelib chiqishiga koʻra ularni uch guruhga boʻlish mumkin:

1. 
   Tabiiy gazlar, mustaqil hosil boʻlgan boʻlib tarkibida juda oz miqdorda suyuq uglevodorod saqlagan gazlar;
   
2. 
   Yoʻldosh gazlar, neft bilan birgalikda chiquvchi gazlar;
   
3. 
   Zavod gazlari, neftni qayta ishlashdagi destruktiv jarayonlarda hosil boʻladigan gazlar.
   

Toza tabiiy gaz rangsiz va hidsizdir. Gaz oqishini aniqlash imkoniyatini engillashtirish uchun unga oz miqdorda odorantlar qo'shiladi - o'tkir yoqimsiz hidga ega bo'lgan moddalar (chirigan karam, chirigan pichan, chirigan tuxum). Eng ko'p ishlatiladigan odorant - tiollar, masalan, etil merkaptan (1000 kub metr tabiiy gaz uchun 16 g).
Metan (kon gazi, botqoq gazi), CH₄ — rangsiz, hidsiz gaz. Suvda kam eriydi, etanol, efir, uglerod (IV)-xlorid va uglevodorodlarda eriydi. Metan — to'yingan uglevodorod qatorining dastlabki vakili bo'lib, boshqa alkanlar singari radikal oʻrin almashinish reaksiyalari (galogenlash, sulfoxlorlash, sulfooksidlash, nitratlash va boshqalar)ga kirishadi.
Metan — tabiiy va kon gazlarining asosiy qismini tashkil etadi, sellyulozaning anaerob achishidan ham hosil bo'ladi.Saturn, Yupiter va uning yo'ldoshi bo'lgan Titan atmosferasining asosini tashkil etadi. M. sanoat miqyosida tabiiy gazlardan yoki krekinggazdan past temperaturali distilyasiyalash yo'li bilan ajratib olinadi. Labaratoriyada atsetatlardan, karbid yoki metallarning metilgalogenidlaridan olinadi. Metan yonilg'i, sintezgaz xom ashyosi, vodorod, atsetilen, texnik uglerod, uglerod xlorid, xloroform, freonlar va boshqa mahsulotlar ishlab chiqarishda qo'llanadi. Zaharli emas, ammo portlovchi aralashmalar hosil qiladi, ko'mir konlarida yuz beradigan noxushliklar shuning oqibatida kelib chiqadi. Bundan tashqari uylarda va xonadonlarda ishlatiladigan tabiiy gaz ham metandir.
Etan (CH₃—CH₃) — rangsiz, hidsiz gaz. Suyuqlanish temperaturasi — 183,23°, zichligi 572 kg/m3(—100°da). Suvda oz, etanol va uglevodorodlarda yaxshi eriydi. Kimyoviy xossalariga koʻra, Etan toʻyingan uglevodorodlarning yaqqol vakili. Radikal mexanizm boʻyicha turli almashinish reaksiyalariga kirishadi. 550—650° da termik degidrogenlanganda etilenga aylanadi, 800°da atsetilen hosil qiladi. 300—450° da xlorlanganda etil xlorid, oksidlanganda CH₃CHO va CH₃COOH aralashmasi, gaz fazada nitrolanganda nitroetan va nitrometan aralashmasini beradi. Etan etilen va vinilxlorid olishda xom ashyo sifatida foydalaniladi. Etanning havo bilan aralashmasi portlash xususiyatiga ega. Chaqnash temperaturasi 152°, oʻz-oʻzidan alangalanish temperaturasi 472°. Etan tabiiy va yoʻlakay gazlar komponenti (hajmiga koʻra 10%) boʻlib, ulardan past temperaturada rektifikatsiyalash yoʻli bilan ajratib olish mumkin. Neft xom ashyosini krekinglashda koʻp miqdorda etan hosil boʻladi. . Laboratoriya sharoitida etan metil yodid CH₃I dan Vyurs reaksiyasini qoʻllab, (CH₃COO)₂Ca dan Kolbe reaksiyasiga koʻra, etilbromid C₂H₅MgJ dan Grinyar reaksiyasidan foydalanib, etilenni yoki atsetilenni gidrogenlab olinadi.
Propan - toʻyingan uglevodorod, rangsiz, hidsiz yonuvchi gaz; suyuqlanish temperaturasi — 187,7°; Propan erituvchi sifatida, qurum olishda, metall qirqishda, avtomobillar uchun tutunsiz yonilgʻi, butan bilan aralashmasi maishiy gaz sifatida ishlatiladi. Sanoatda propanni katalitik degidrogenlab propilen, nitrolab esa nitrometan olinadi.
Rangsiz, hidsiz gaz. Suvda juda oz eriydi. Qaynash nuqtasi -42,1 °C. muzlash nuqtasi -188 °C. 1,7 dan 10,9% gacha bo'lgan bug'lar konsentratsiyasida havo bilan portlovchi aralashmalar hosil qiladi. Propanning kritik harorati Tkr \ u003d 370 K, kritik bosim Rkr \ u003d 4,27 MPa, kritik o'ziga xos hajmi vkr \ u003d 0,00444 m3/kg suyultirilgan propanning zichligi 298 k — 0,493 t/m3. Bosim ko'tarilganda gaz osongina suyultiriladi.
Yuqori narxga qaramay, propan ko'p jihatdan tabiiy gazga (metan) qaraganda qulayroqdir, chunki metandan farqli o'laroq u xona haroratida va nisbatan past bosimda (8-12 ATM) suyultiriladi va metan xona haroratida suyultirilmaydi va uni yuqori bosim ostida (200-250 ATM) siqilgan holda saqlash yoki suyuq gazda tashish kerak. kriogen haroratda ko'rish. Shuning uchun propan tsilindrlari metanga qaraganda ancha engilroq va arzonroq va tarkibida ko'proq gaz bor (masalan, 50 litrli metan tsilindrining og'irligi 55 kg va 9 kg gazni o'z ichiga oladi, bir xil hajmdagi propan tsilindrining og'irligi 19 kg va 22 kg gazni o'z ichiga oladi, bundan tashqari metan tsilindri 3-4 baravar qimmat. Kompozit tsilindrlar 2-3 baravar engilroq, ammo yana bir necha baravar qimmat). Bu propanni saqlash va tashish uchun ancha qulay qiladi, shuning uchun propan (yoki uning Butan aralashmasi) ko'chma gaz uskunalarini ulash uchun, avtomobil yoqilg'isi sifatida, shuningdek, kichik chekka aholi punktlarini yoki alohida binolarni gazlashtirish uchun keng qo'llaniladi.. tabiiy gaz quvurini qurish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas.
Tabiiy gazning katta konlari er qobig'ining cho'kindi qobig'ida to'plangan. Neftning biogen (organik) kelib chiqishi nazariyasiga ko'ra, ular tirik organizmlar qoldiqlarining parchalanishi natijasida hosil bo'ladi. Tabiiy gaz cho'kindi qobig'ida neftga qaraganda yuqori harorat va bosimlarda hosil bo'ladi, deb ishoniladi. Bunga mos keladigan narsa shundaki, gaz konlari ko'pincha neft konlariga qaraganda chuqurroqdir.
Tabiiy gazning katta zaxiralariga Rossiya (Urengoyskoye koni), Eron, Fors ko'rfazining aksariyat mamlakatlari, AQSh, Kanada egalik qiladi. Evropa davlatlaridan Norvegiya, Gollandiyani ta'kidlash joiz. Sobiq Sovet Ittifoqi respublikalaridan Turkmaniston, Ozarbayjon, Oʻzbekiston va Qozogʻiston (Qorachaganak koni) yirik gaz zaxiralariga ega.