Toshkent moliya instituti andijon fakulteti

T = C + Ya + J (1) ni tashkil etadi.
Yaratilgan mahsulotdan iste‘mol qilingan ishlab chiqarish vositalari qiyomati chegirib tashlansa, qolgan qismi sof mahsulot deyiladi.
YaIM - Aa=SMM (2) бo’лади.
Sof mahsulot bevosita ishlab chiqarishda band bo’lgan menejerlar, ishchilar, dehqonlar va muhandislar, texnik xodimlar va boshqalarning yangidan sarf qilingan mehnati bilan yaratilgan zaruriy (ZM) va qo’shimcha (QM) mahsulotdan iboratdir.
Zaruriy mahsulot - bu ishchi va xizmatchilar tomonidan ish vaqtining bir qismi bo’lgan zaruriy ish vaqtida zaruriy mehnat bilan yaratiladi va ularga ish haqi, mehnat haqi ko’rinishida beriladi.
Ish haqi - ish kuchini qayta tiklash va takror ishlab chiqarish va oila a‘zolari ehtiyojlariga sarflanadi.
Sof mahsulotning zaruriy mahsulotdan ortiqcha qismi bo’lib, ishchi tomonidan qo’shimcha mehnat bilan yaratiladi.
Uni quyidagi ko’rinishda tasvirlash mumkin.

Sof mahsulot

↓ ↓

Zaruriy mahsulot

Qo’shimcha mahsulot

↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓

Ish haqi

Ijtimoiy himoya fondlari

Foyda

Foiz

Renta

Soliqlar

Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir korxona qo’shimcha mahsulotni ko’paytirish yo’li bilan foyda olishga erishadi. Qo’shimcha mahsulot uch yo’l bilan olinadi:

1. Ishchilar sonini ko’paytirish;
2. Ish kunini uzaytirish;
3. Ish kuni chegarasi o’zgarmagan holda zaruriy ish vaqtini kamaytirish hisobidan qo’shimcha ish vaqtini ko’paytirishdir.
Ish kunini o’zgartirish yo’li bilan olingan qo’shimcha mahsulot абсолют qo’shimcha mahsulot deyiladi.
Ish kunini o’zgartirmasdan zaruriy ish vaqtini kamaytirib, qo’shimcha ish vaqtini ko’paytirish hisobiga olingan qo’shimcha mahsulot esa nisbiy qo’shimcha mahsulot deb ataladi.
Yil davomida olingan barcha qo’shimcha mahsulotlar yig’indisi qo’shimcha mahsulot massasi, uning zaruriy mahsulotga nisbatini foizda ifodalanishi qo’shimcha mahsulot normasi deyiladi. Buni quyidagicha tasvirlash mumkin.