Toshkent moliya

P bob buyicha xulosa
Respublikamizda audit bozori barkaror rivojlanayotgan sunggi yillarda iktisodiyotni modernizatsiyalash va diversifikatsiyalash jarayonlariga aloxida eʼtibor berilmokda. Zero, auditorlik xizmatiga bulgan extiyoj yildan-yilga oshib borayapti.
Shu urinda davr xarajatlarini auditini takomillashtirish muxim masalalardan xisoblanadi.
Dissertatsiyaning ushbu bobida davr xarajatlari auditining xozirgi xolati xakida tuxtalib utdik. Davr xarajatlarining konuniy asoslari, davr xarajatlari auditining ketma-ketligini kurib chikdik. Ushbu bobda davr xarajatlari buyicha ichki nazorat muxitini aniklash testi juda muximdir, chunki yukoridagi test orkali auditor davr xarajatlarining kaysi tomonlariga eʼtibor karatish zarurligini belgilab oladi. Auditning samaradorligi uni tugri rejalashtirishga bevosita boglikdir. Auditning rejalashtirish uz ichiga auditorlik tekshiruvining umumiy xajmini aniklash, audit dasturini tuzish, auditda kullaniladigan usullarni belgilash, tekshirish muddatlari, kursatiladigan xizmatlarni va audit xatarini aniklash kabi masalalarni uz ichiga oladi.
Auditorlik tekshiruvining samaradorligi nafakat uning sifatli utkazilishiga, balki aniklangan natijalarni uz vaktida umumlashtirilishi va rasmiylashtirilishiga xam bevosita boglikdir. Ushbu xujjatlar, bir tomondan auditorning isbotini taʼminlasa, ikkinchi tomondan esa auditorlik xisoboti va xulosasini tuzishga asos buladi.

SH BOB. DAVR XARAJATLARI AUDITINI UTKAZISHNI TAKOMILLASHTIRISH YULLARI

1. 
   

Davr xarajatlari auditini takomillashtirish

Utgan yillarda mamlakatimizda auditning normativ-xukukiy va uslubiy bazasi shakllantirildi, shuningdek, auditorlik faoliyatini litsenziyalashning soddalashtirilgan va muddatsiz tizimi joriy etildi, bu auditorlik xizmatlari bozorining shakllanishiga va maxalliy auditorlik tashkilotlari auditorlik kompaniyalarining yirik xalkaro tarmoklariga kirishini taʼminlashga imkon yaratdi.

Shu bilan birga, kator muammolar va kamchiliklar auditorlik faoliyatining yanada rivojlanishiga, boshkarishga oid karorlarni kabul
kilish va korporativ boshkaruv sifatini oshirish uchun auditorlik
61
xizmatlarining axamiyatini oshirishga tuskinlik kilmokda.
Shu urinda davr xarajatlarini takomillashtirish muxim masala xisoblanadi. Davr xarajatlari auditini utkazishda xisobot davridagi xakikiy xarajatlarning 9410-Sotish xarajatlari, 9420-Maʼmuriy xarajatlar, 9430-Boshka operatsion xarajatlar schyotlarida uz vaktida va tulik xamda ishonarli aks ettirilishini, bu tarzdagi sarflarning tugri va asosli ravishda tegishli xarajatlarga kushilishini auditorlik tekshiruvidan utkazishga eʼtibor karatish zarur.³²
Davr xarajatlari auditini utkazishda Uzbekiston Respublikasi buxgalteriya xisobining milliy standartlari (BX,MS) xamda auditorlik faoliyatining milliy standartlari (AFMS), moliyaviy xisobotning xalkaro standartlari (International Accounting Standarts), auditning xalkaro standartlari (International Auditing Standarts) talablariga muvofik amalga oshiriladi. Auditor tomonidan xarajatlar tekshirilayotganda maʼlum soxa, ishlab chikarish xususiyatidan kelib chikkan xolda auditorlik tekshiruvi amalga oshirilishi lozim. Masalan, auditor xarajatlarni xisobga olinishini tyekshirishni boshlashdan oldin ichki nazoratning usulini test bilan aniklashi lozim. Bizning fikrimizcha, bu nafakat ichki nazorat tizimining ishonchliligini baxolash, balki auditorlik tekshiruvi utkazish dasturiga tuzatish kiritishga xam imkon beradi.
Davr xarajatlari auditida auditning kuyidagi usullari kullanilishi maksadga muvofik buladi ³³:

• joriy auditorlik tekshiruvi xujalik muomalasi sodir bulayotgan vaziyatda utkazilishi lozim. Auditorlik tekshiruvining bu shakli xatolar va kamchilik yuz bergan vaktda ularni tezkor ravishda tugrilash xamda bu vaziyatda ilgor tajribalarni kullashni tatbik etishni taʼminlaydi. Bu shaklning afzalligi shundaki, davr xarajatlarini xisoblashda xatoliklarga yul kuyilgan bulsa, xatolar yuz bergan vaktda ularni uz vaktida tugrilash imkoniyatini beradi. Shuningdek, joriy auditorlik tekshiruvi korxonada “doimiy” xatolarni aniklash imkoniyatini xam beradi. Joriy auditorlik tekshiruvi ichki auditorlar tomonidan xam, tashki auditorlar tomonidan xam utkaziladi. Shuni taʼkidlash lozimki, audit tashabbus tarzida xam, majburiy tarzda xam utkaziladi. Majburiy auditda joriy auditorlik tekshiruvi moliyaviy xisobotlardagi maʼlumotlarning ishonchli ekanligini tasdiklash uchun kullaniladi.

  
  

• yakuniy auditorlik tekshiruvi xujalik muomalalari sodir bulganidan, ish bajarib tugallanganidan keyin utkazilishi kerak. Bu shakldagi auditorlik tekshiruvi ancha kech, yaʼni muomalalar sodir bulgandan keyin utkazilsada, uning urni muximdir. Yakuniy auditorlik tekshiruvining muxim vazifalaridan biri - bu korxonada davr xarajatlarini xisoblash buyicha yul kuyilgan kamchilik va xatolar

  
  

xususidagi maʼlumotlarni raxbariyatga berishdir. Bu maʼlumotlar asosida korxona keraklicha xulosalar chikarishi xamda keyingi davrlarda audit natijalaridan foydalanishi mumkin.

• xujjatli tekshirish davr xarajatlari buyicha xujalik muomalalarining tugri bajarilganligini aniklash maksadida xujjatlar buyicha tekshirishning amalga oshirilishini anglatadi. Xujjatli tekshirishning manbalari bulib, xujalik subʼekti sarf-xarajatlari tugrisida xisobot, moliyaviy natijalar tugrisida xisoboti va boshkalar xisoblanadi.

  
  

Davr xarajatlari auditining maksadi tekshiriladigan obʼektlarni kamrab olish darajasi xamda xujjatlarni kay darajada olishga boglik xolda auditor tomonidan tekshiruv davomida turli xil usullar ishlatilishi mumkin.

Auditor tomonidan auditorlik tekshiruvi davomida utkaziladigan usullarga kuyidagilar kiradi:

• xujalik yoki buxgalteriya muomalalarining bajarilishini kuzatish;

  
  

• ogzaki surov;

  
  

• yozma tasdik olish;

  
  

• mijozning uchinchi shaxsdan olgan xujjatlarini tekshirish;

  
  

• mijoz korxonada tayyorlangan xujjatlarni tekshirish;

  
  

• arifmetik xisob-kitoblarni tekshirish.

  
  

Xujalik yoki buxgalteriya muomalalarini bajarilishini kuzatish usulida auditor davr xarajatlari summalarini buxgalteriya schyotlarida kay darajada aks ettirilayotganligini tekshiradi.

Ogzaki surov usuli buxgalteriya xisobi xodimlaridan tekshiriladigan obʼekt xususidagi savollar buyicha ogzaki surov utkazilishini bildiradi. Ogzaki surov usuli buxgalteriya xodimlari va uchinchi shaxslarning “savol- javob-natija” tamoyili kullash bilan xodimlarni ogzaki testdan utkazishni anglatadi. Bu usul odatda auditorlik tekshiruvi boshlanishidan oldin utkaziladi va surov natijasida auditor auditorlik tekshiruvini utkazishni rejalashtiradi. Ogzaki surov utkazilishi uchun auditor tomonidan davr xarajatlari buyicha savolnomalar oldindan tuzilishi xam mumkin. Ogzaki surov natijalari auditorlik tekshiruvining keyingi boskichlarida xam kullanilishi mumkin.
Mijozning uchinchi shaxsdan olgan xujjatlarini tekshirish usuli xam xarajatlar tarkibidagi soliklar, tulovlar va ajratmalarni audit kilishda keng kullaniladi. Uchinchi shaxsdan olingan xujjatlarga kuyidagilar kiradi:

• xisobotdagi moliya, solik, bank organlari bilan xisob- kitoblarning tugriligini tasdiklovchi xujjatlar (bank kuchirmasi, kredit shartnomasi va xokazo);

  
  

• korxona xukuklarini ifodalovchi yuridik xujjatlar.

  
  

Auditor bu xujjatlardagi maʼlumotlarning tugriligini, anikligini tekshiradi. Mijoz korxonada tayyorlangan xujjatlarni tekshirish usuli eng asosiy usullardan biridir. Mijoz korxonada tayyorlangan xujjatlar buyicha masʼuliyat ichki bulib, uning tugriligi ichki nazorat tizimiga boglik. Ularga korxona sarf-xarajatlari tugrisida xisobot, moliyaviy natijalar tugrisida xisobot va boshkalar kiradi.

Arifmetik xisob-kitoblarni tekshirish usulini utkazish ichki nazorat tizimi tashkil etilishiga boglik. Agar auditor ichki nazorat tizimi ishini konikarli deb topsa, arifmetik xisob-kitoblarni tekshirish tanlov asosida utkaziladi. Agarda auditor ichki nazorat tizimi ishini yomon deb topsa, bu usul tulik utkaziladi. Arifmetik xisob-kitoblarni tekshirish usuli kullanilganida auditor davr xarajatlarining tugri xisob-kitob kilinganligini tekshiradi.
Yukoridagi usullardan tashkari auditor davr xarajatlari bilan boglik auditorlik isbotlarini yigishda kuyidagi usullardan xam foydalanishi mumkin: mijozning arifmetik xisob-kitoblarini tekshirish, aloxida xujalik muomalalari buyicha xisob koidalarini kuzatish, jarayonni kuzatib borish, mukobil balans tuzishga tayyorgarlik kuriit. Bu usullar muayyan vaziyatlarda auditor tomonidan kullaniladi.
Xozirda kupgina xujalik yurituvchi subʼektlar davr xarajatlarining maʼlum xarajat turlari solik solinadigan bazaga kiritilishi, baʼzilari kiritilmasligi ustida kiyinchiliklarga duch kelishadi. Shuningdek, davr xarajatlarining 9430-“Boshka operatsion xarajatlar” schyotida xarajatlarning xar xil turdagilarining mavjudligi va ularning maʼlum bir tartibga solinmaganligidan kamchiliklarga yul kuyadilar.
Davr xarajatlari auditini tugri yuritish uchun, eng avvalo, audit kilinadigan maʼlumotlarning sifatini oldindan tekshirish lozim. Tugri va sinchiklab tekshirilgan maʼlumotlar asosidagina mazkur xarajat elementlarining natijaviy tomonlarini kursatish, kamchiliklarni ochib berish va samaradorligini yaxshilashga oid choralarni belgilash mumkin.
Shu urinda aloxida taʼkidlab utish lozimki, bugungi kunda auditga tegishli aksariyat adabiyot va manbalarda davr xarajatlarini taxlil kilish yunalishlari va uslublari uz aksini topmagan. Kuprok maxsulot tannarxini tashkil kiluvchi ishlab chikarish xarajatlarining taxlil kilish va tekshirish jarayonlari va boskichlari yoritilgan. Chunki, ishlab chikarish xarajatlarini taxlil va audit kilish uslubiyoti buyicha bizning iktisodiy tizimimizda kup yillik tajriba mavjud. Aksincha, davr xarajatlarini taxlil kilish buyicha amaliy tajribalarning juda kamligi, ushbu yunalishdagi audit uslubiyotining tulik shakllanmaganligidan dalolat beradi. Buning sababi, davr xarajatlari va u bilan boglik “kiskartirilgan tannarx” tizimining iktisodiyotimizga yakindagina, yaʼni Nizomning amalga kiritilishi davridagi kiska fursat oraligi bilan izoxlanadi.
Nizom amalga kiritilgunga kadar davr xarajatlari umumxujalik xarajatlari sifatida aks ettirilib, maxsulot tannarxining bir kismini tashkil kilgan, anikrogi, ayrim mezonlarga nisbatan ishlab chikarilgan maxsulotlar tannarxiga taksimlangan. Shu sababli ushbu xarajat
elementlarining auditi maxsulot tannarxi auditi tarkibida amalga
64
oshirilgan.
Maxsulot tannarxi korxonalar faoliyatining asosiy sifat kursatkichlaridan biridir. Bozor munosabatlari shakllanishi bilan, auditdagi asosiy eʼtibor xujalik yurituvchi subʼektlarning moliyaviy xolatiga karatilmokda va bunda maxsulot tannarxining auditiga xam eʼtibor karatilmokda.
Yukoridagi fikrlardan shu maʼlum buladiki, bugungi kunda ishlab chikarish xarajatlari auditi maxsulot tannarxi auditi tarkibida yuritilayotgan bulsa, davr xarajatlarining audit kilinishi xujalik moliyaviy natijalarining auditi bilan uzviy boglikdikda olib borilmokda va shu tarkibda yuritilmokda.
3.1-jadval
“Y3arpocyFypTa” Aksiyadorlik jamiyatida sarf-xarajatlar taxlili³⁴