Türk Dilinde Konuşan Ülkelerin politikasına Destek Fonu Bu kitap Türk Dilinde Konuşan Ülkelerin politikasına Destek
Yüklə 144 Kb. Pdf görüntüsü
|
idi. “Puqaçovun tarixi”nin ilk səhifələrində Puşkin yazırdı: “Yaikin o tayında bizdə qırğız-kaysak adı altında tanınmış tayfa ordaları köç edirlər”. Bundan əlavə, Puşkinin əlyazmalarında “Heykəl” seirinin qaralama variantında “qırğız” sözünə rast gəlmək olar. Üçüncü bəndin son sətirləri belə oxunurdu: “Slavyanların nəvəsi də, finn də, bu gün yarımvəhşi çərkəz, qırğız və kalmık...” Akademik V.Petrovski ilk dəfə Qırğızıstanı İsveçrə ilə müqayisə edərək respublikamızı “Orta Asiyanın İsveçrəsi” adlandırmışdı. Onu da sözarası qeyd edək ki, İsveçrənin qədim adı Gelvetstan Qırğızıstanla həmahəngdir. Ondan əvvəl ölkəmizdə 30-cu illərdə olmuş məşhur rus coğrafiyaçısı Aleksandrov da habelə Qırğızıstanı “ikinci İsveçrə” adlandırmışdı. Aleksandr indinin özündə də kurort zonalarının inkişafı üzrə ən yaxşı mütəxəssis sayılır. Gənc respublikaya yardım göstərmək məqsədi ilə 1931-ci ildə Çexoslovakiyadan Frunze ş. (hazırkı Bişkek) gəlmiş “İnterqelpo” koopertavi üzlərinin xatirələrindən: “Biz burjua nağılçılarının barəsində vəhşi ekzotik ölkə kimi danışdıqları bir ölkəyə gedirdik. Lakin biz elə ölkəyə gəlib düşdük ki, burada tikinti sürəti Qərbin ən qabaqcıl kapitalist ölkələrindəkindən yüksəkdir. Frunze – tamamən Avropa şəhiridir. Planlaşdırılmış hamar küçələri, genişlik və qovaqların dübbədüz hündürlüyü heyran qoyur. Teatrdan yeniliyin qoxusu gəlir. Bu yaxınlarda “İntergelpo”dan memarın rəhbərliyi altında inşa olmuşdur... Dağlar, dağlar, dağlar – Qırğızıstan budur. Qırğız Alatausu, Terskey Alatau, Kunqey Alatau, Narın-tau, At-Baş-tau – bunların hamısı Qırğızıstandır. Tyan-Şan da Qırğızıstandır. Qüdrətli yeddi kilometrlik Xan-Tenqri, ruhların şahı onun başının üstündə əfsanəvi hökmran kimi ucalır. Dağlar – Qırğızıstanın kasıblığının əsas səbibidir, lakin eyni zamanda onun sərvəti dağlardadır. Bu dağların tərkində faydalı qazıntıların nağılvari ehtiyatları gizlənir: burada kömür, neft, qalay, mis, qızıl var...” Yulius Fuçikin valideynlərinə yazdığı məktubdan parçalar: “Özümü gözəl hiss edirəm. Dörd nəfərin əvəzinə yeyirəm, Orta Asiya ilə Orta Avropanın arasında qətiyyən fərq duymuram. Ancaq Qırğızıstanda iqlim azca ayrı cürədir. Bu gün 48` istilik var idi. Bədənimin qaralığı bu temperatura uyğundur. Hərgah burada bir ay da qalsam, hətta mütəxəssis məni qırğızdan ayıra bilməyəcək. Başlıcası isə – burada elə azadlıq və sakitlik var ki, sadəcə gül kimi açmışıq...” Hans Şerfinq, məşhur Danimarka yazıçısı, dəfələrlə Sovet İttifaqında və XX əsrin 60-cı illərində bizdə Qırğızıstanda olmuşdur. Onun “Qırğızların yanında qonaq olarkən” kitabında təsvir olinmuş xatirələrdən bir neçə sətir: “... Bu kitabçam – yaddaşımın Qırğızıstan, nağılvari ölkə barədə qoruyub saxladığı xatirələrimin bir hissəsidir. Həyat yoldaşımla Frunzeyə dəvətlə gəlmişdik. Frunze – vadidə yaranıb böyümüş iri şəhərdir. Şəhər bağa bənzərdir. Nəhəng, göz işlədikcə nəhayətsiz park, ağaclar evləri gizlədir. Bir çix amerikan evləri kimi Frunzenin planlaşdırılması dördküncdür, onun eyni, dübbədüz küçələri bir-birini düz bucaq altında kəsir. Cənuba gedən küçələrdən Monblandan uca dağlara panoram açılır. Onların dağlı zirvələri səhər ertədən göy səmanın fonunda çəhrayı çalarla nur saçır. Sanki, bu dağlar küçənin sonundadır, fəqət bəlli olur ki, onlara 40 km məsafə var...” Qırğızıstan təbiət xəzinələrindən savayı tarixi- mədəni abidələrlə zəngindir. Onlardan biri Böyük İpək yolunda yerləşir – “Süleyman-Too” arxeoloji muzeyi. Özündən sonra misilsiz “Baburnamə” tarixi yaddaşını qoymuş görkəmli sərkərdə, Böyük Moğol sülaləsinin banisi Babur uzun müddət Oşun valisi olmuşdu. İndiyə qədər bütün müsəlmanlar üçün müqəddəs “Süleyman-Too” dağında onun düşüncələri üçün üstündə uzandığı taxtı durur. Oradan isə Baburun yazdığına görə “Fərqanə vadisinə gözəl mənzərə açılır”. Bu unikal dağ 2000-ci ildə 3 000 illiyi qeyd olunan respublikanın cənub paytaxtı Oşun mərkəzində yerləşir. Oş şəhəri – Mərkəzi Asiyanın 15 əsr ərzində dünyanın üç hissəsini – Asiyanı, Avropanı, Afrikanı birləşdirən Böyük İpək Yolu keçən ən qədim şəhərlərindən biridir. Haqqında tarixi əfsanələr qoşulmuş əski şəhər Oş daima alimlərin və səyyahların, habelə XX əsrin məşhur şərqşünaslarının diqqətini çəkmişdir. Qırğızıstan qədimdən inkişaf etmiş Mərkəzi Asiya sivilizasiya orbitinə daxil olmuşdu və beynəlxalq karvan yollarının əsas keçid məkanı kimi xidmət edirdi. Böyük İpək Yolunun sayəsində Şərq və Qərb ölkələrinin mədəniyyətlərinin qarşılıqlı zənginləşməsi baş verirdi. Buna qırğız xalqının zəngin adət və ənənələri dəlalət edir. Hər şey özünü qırğızların mədəniyyətində, məişətində, dilində əks etdirir. Üzgən. Türklər tərəfindən VIII-IX əsrdə vahənin mərkəzində Mavəraünnəhrdən Şərqi Türküstana aparan qədim karvan yolunun üstündə əsası qoyulmuş Qədim Üzgən – unikal memarlıq abidələri olan əski, tarixi-mədəni şəhərdir. Karvan yolunun üstündə olması şəhərin inkişafına səbəb 138 olmuşdu. Qədim Üzgən çiçəklənən şəhər idi, möhkəm qalasından isə Səmərqəndə, Qaşqara və Fərqanənin hər tərəfinə yol gedirdi. Qırğız xalqının mədəni irsinə dəyər verib yanaşmasına parlaq misal respublikada arxeoloji- memarlıq muzeyi Buran Qülləsinin yaradılmasıdır. Muzey hazırkı Tokmak şəhərinin 12 km cənuba yerləşən Buran əski məskəninin ərazisindədir. Tarixçilərin və arxeoloqların çoxillik zəhməti ilə aşkara çıxarılmışdır ki, bu əski məskən Qaraxani xaqanlığının paytaxtı Balasaqun şəhərinin qalıqlarıdır. Orta Asiyanın digər şəhərlərindən fərqli olaraq, Balasaqun Çingiz xanın ordusunun basqınlarından zərər çəkməmişdi və monqollar hətta onun adını dəyişdirib Qobalık, yəni “Yaxşı şəhər” qoymuşdular. Şəhər XIII-XIV əsrlərdə hələ yaşayırdı, lakin artıq əvvəlki kimi əhəmiyyətə malik deyildi. Həyat şəhərdə tədricən sönükləşir, sakinlər onu tərk edir, tikililər sökülür və XV əsrə şəhər birdəfəlik mövcudiyyətini itirir. Adı yaddaşlardan silinir, hal-hazırda isə şəhərin yalnız minarəsi və qala tikililərinin qalıqları vaxtilə mövcud olmuş Qaraxanilər dövlətinin paytaxtının lal şahidləri qismində qalırlar. Təpənin cənub-şərqində açıq havada yerləşən muzeyin mərkəzi abidəsi – Buran qülləsidir. Buran qülləsi – XI əsrin minarəsidir və Orta Asiya ərazisində bu sayaq tikililərdən ilkidir. Minarələr məscidin nəzdində inşa edilir və möminləri namaza çağırmağa qulluq edir. Tədqiqatçılar güman edirlər ki, Buran qülləsinin yanındakı məscid qərb tərəfdən imiş. Minarənin şərq səmtindən 1970-1972-ci və 1974-cü illərdə qazıntılar nəticəsinə aşkara çıxarılmış gümbəzlərin qalıqları yerləşir. Onlardan yalnız özüllər qalmışdır. Hər üç gümbəz Qırğızıstanın unikal orta əsrlər memarlığının abidəsidir. Muzeydə memarlıq abidələrindən başqa açıq havada həm qədim məskənin özündən tapılmış, həm də respublikanın digər rayonlarından gətirilmiş eksponatlar nümayiş etdirilir. Daş-Rabat- iki ən qədim abidədən: Daş- Rabat karvansarasından və qədim məskən Koşoy- Korqandan ibarət tarixi-mədəni zonadır. Daş- Rabat nadir və yaxşı qorunub saxlanmış orta əsrlər abidəsidir. XV əsrdə Orta Asiyadan Çinə aparan qədim karvan yolunun üstündə inşa olunmuşdur, tacirlər və səyyahlar üçün yolüstü sığınacaq rolunu oynamışdır. Bu karvansara bizə yarıuçuq şəkildə qalmışdı, lakin son illər bərpa işləri aparılmış və qismən karvansaraya əzəli görkəm qaytarılmışdır. Sarı Çələk – (Sarı cam) zonası. Bir çox səyyahların arzu etdiyi görməli yer – şan-şöhrəti respublikanın hüdudlarından çox uzaqlara yayılmış Sarı-Çələk gölünün ətrafı qoruq sahələridir. Bura təbii geobotanik muzeydir, çünki qaynar Orta Asiya üçün tipik ağac növlərindən başqa, Sibir şəraitinə uyğun ekzotik bitkilərin məkanıdır. Tyan-Şan şamı ilə yanaşı cır alma, qoz və ağ şam, doqquzdon kolu və soqd gavalısı (alça), püstə və ardıc çox yaxşı bitib dururlar. Çatır-Kul (Çətir-göl) zonası Narın Toruqart avtotrasında yerləşir. Yol gölün başına qərbdən və cənubdan dolanır, Ak-Say vadisinə uzanıb gedir. Nəhəng dağ gədiklərinin yamacları küləklərdən ovulub əcaib şəkilllərə düşmüş valehedici sarımtıl- boz əhəngdaşı ilə örtülmüşdür. Burada çoxlu mağaralar var, dərələrinin üstünə əzəmətli sarp qayalar və daşlı-qəmbərli yamaclar əyilir, gur dağ çayları üzüaşağı şütüyr. Min-quş. Bu vadinin yerlərinin adları zonada məskunlaşan çoxsaylı heyvanatın, ələlxüsus, saysız-hesabsız quşlardan bəhs edir. Burada arıquşular, payızbülbülləri, göyərçinlər, alabaxtalar, qaratoyuqlar, qarğalar, sığırçınlar, bağtorağayıları, qarasinə krasnoşeykalar boldur. Cingiltili nəğmələr, cəh-cəh, fit, civilti qeyri-adi meşə musiqi bəstələyir. Uçurumlu yamaclarda mağaralara rast gəlinir, sıx qarışıq meşə ilə örtülü Kabak-Toonun yamaclarında Min-Buqu (min maral) qədim insan məskəni var. Son-Kul. Bu gölün yaradılışı haqqında qoşulmuş əfsanədə deyilir ki, guya onun yerində haçanlarsa xan mülkü var imiş. Zalım hökmdar öz sarayında ən gözəl qızları əsarətdə saxlarmış. Hərəmxanasını doldurmaq üçün xan döyüşçüləri gözəllər seçməyə göndərirmiş. Qızlar gözüyaşlı dərələrə baş götürüb qaçırmışlar və onların göz yaşı ehtişamlı dağları riqqətə gətirir. Xan sarayı duran yer torpağın tərkinə batır, yamaclardan axan sular zalım xanın sarayını üstünü örtüb qərq edir... Bu zonanın heyvanat aləmi fövqəladə dərəcədə rəngarəngdir. Yayda müxtəlif ördəklər, qağayılar və digər su quşları yuva qurur. Gölün şirin suyunda keçəl osman, qubaç, peled yetişdirirlir. 40 il bundan əvvəl Son-Kul tamaməm balıqdan məhrum idi. Bu yaxınlarda, 2002-ci ilin uylunda Rusiya Federasiyasının keçmiş Prezidenti B.Yeltsinin və Qırğızıstan Prezidenti Ə. Akayevin iştirakı ilə bu gözəl gölün sahilində Taylak bahadırın 200 illiyi qeyd olundu. Şahidlərin dediyinə görə B.Yeltsin gölün füsunkarlığına, ələlxüsus şaqraq milli oyunlara valeh olmuş, xudahafizləşəndə demişdi ki, bura “ikinci Hollivuddur”. 139 Yüklə 144 Kb. Dostları ilə paylaş:
|