75
başka şehirlerdeki yüksek okullarda okuma imkânına sahip olmuştur. Yani geçen yüzyılın 20'lı
yıllarında Uygurlardan çok sayıda genç okuyup bilgi sahibi olmuştur. Abdulla Ruzbakıyev gibi
kişilerin aktif hareket etmesi sonucunda 1921 yılında Kazak ve Uygur mekteplerinde öğrenim
gören Uygur gençleri, Moskova ve Taşkent’teki çeşitli okullara gönderilmiş, 1922 yılında da
80'den fazla Uygur genç Moskova ve Taşkent'teki okullara gönderilmiştir.
20
1923 yılındaki istatistik verilere göre 500’den fazla Uygur genci Moskova, Leningrad,
Taşkent, Bakü ve başka şehirlerdeki yüksek okullarda
21
; bir kısım Uygur genci ise Moskova’daki
“Doğu Komünist Emekçiler Üniversitesi” nde okumuştur
22
.
1924-1925 yıllarında Orta Asya’da özel cumhuriyetler meydana geldikten sonra Uygur
okulları hızlı bir şekilde artmıştır. 1925-1926 yıllarına gelindiğinde bütün Almatı bölgesindeki
Uygur okullarının sayısı 32’ye ulaşmış, o okullarda 3490 öğrenci okumuştur. 1928-1929 yıllarında
ise Uygur okullarının sayısı 42’ye ulaşmış, okuyanların sayısı da artmıştır.
23
Bunlardan başka yine Uygurlar arasında kitlesel olarak cehalete son verme, kültürel
aydınlanma faaliyetleri de hız kazanmıştır. Mesai dışında kitle sanat ve kültür grupları kurulmuştur.
Almatı’da bulunan Supi Zarvat adındaki Uygur Orta Okulu 1920 yıllarındaki tek Uygur Orta Okulu
olarak çok sayıda genci yetiştirmiştir.
Ancak Özbekistan’daki durum farklı olmuştur. 1920 yıllarında Özbekistan sınırları
içerisindeki Uygur ilkokullarının yaygınlaşma oranı çok düşük olmuştur. Uygur çocuklarının
büyük bir kısmı Özbek okullarında okumuştur. Fakat 1930 yıllarının başlarına gelindiğinde
Özbekistan’ın Andıcan, Taşkent ve diğer bölgelerinde Uygur dilindeki okullar, liseler, sanat
grupları ve yayın faaliyetleri faaliyet göstermeye başlamıştır. 1933 yılında Andıcan'da kurulan
Uygur tiyatro ve sanat merkezi uzun bir süre devam etmiştir. 1934 yılında Özbekistan’da, Uygurlar
hakkında ‘Cananhan’ adlı ilk sinema filmi yapılmıştır.
Andıcan'daki Uygur tiyatro ve sanat merkezi döneminde Özbekistan bölgesinde ün yapmış,
devlet tiyatrosu derecesine kadar yükselmiştir. Eysar İbrayimof (1910-1986), Genican Taşmetof
(1913-), Calal Asımof (1907-1968) gibi kişiler o yıllardaki ünlü Uygur sanatçıları idiler. Genican
Taşmetof, “Özbekistan Halk Sanatçısı” unvanını kazanmış olup, uzun bir süre Özbekistan'daki
"Mukimi" tiyatrosu, Andıcan'daki Uygur tiyatrosu ve 1966 yılından sonra Özbekistan radyosu
bünyesindeki Uygur sanat merkezini yönetmiştir.
24
Eysar İbrayimof ise, uzun bir süre Özbekistan’ın "Yoldaş Ahunbabayef Tiyatrosu"nda
hizmet vermiştir. 1930 yıllarından itibaren "Leyla-Mecnun" dramasında Mecnun rolünü oynamış,
bu rolü 1100 defa oynayarak Özbekistan drama tarihine ismini yazdırmıştır.
25
Kazakistan Uygur tiyatrosu 1934’te kurulmuştur. Gulam Celilof (1901-1995), Ehmet
Şemiyef (1908-1983), Eskercan Ekberof (1910-1981), Mirhelil Zeynavidinof (1911-1978),
Ehmetcan Supiyef (1916-2000), Mahperi Bakıyef, bayanlardan Helçem Eliyeva (1911-1997),
Ruşengül Elahunuva (1920-2000), Selima Sattarova (1920-1985) ve başkaları ilk profesyonel
20
Burhan Qasimof, “Uyğur Xelqliride Maarip İşliri”, Kembeğeller Awazi 17. 08. 1922.
21
Abduméjit Rozibaqiyéf ve Tengriqul Qutluq, Perwaz, Almuta 1991, s. 7.
22
T. N. Nikolayevna, Kommunistiçeskiy unversitet trudyaşihsya Vostoka (KYTB) - zentr ideynoy podgotovki
kommunistiçeskih i revolyuzionnıh kadrov Vostoka..http://cheloveknauka.com/kommunisticheskiy-universitet-
trudyaschihsya-vostoka-kutv-tsentr-ideynoy-podgotovki-kommunisticheskih-i-revolyutsionnyh-k
23
Maşur Ruziyev, Vozrocdyonnıy uygurskiy narod, Alma-Ata, Kazahstan 1976, s. 189-190.
24
20-Esirdiki Dañliq Uyğurlar, Özbékistan, Qazaqistan, Qirghizistan, Türkmenistan (20. yüzyıldaki Ünlü
Uygurlar: Özbekistan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan), Rusça, Almatı 2005, s. 192-197.
25
20-Esirdiki Dañliq Uyğurlar, Özbékistan, Qazaqistan, Qirghizistan, Türkmenistan, s. 192-197.
76
Uygur drama artistleridir. Onlar hem drama oyunculuğu hem şarkıcı özellikleriyle ve
yetenekleriyle "Kazakistan halk artisti” unvanını kazanmışlardır.
Taşkent 1920-1938 yılları arasında Uygur kültürünün en önemli merkezi olmuştur. Uygur
kültürünün temsilcileri bu şehre toplanmış idiler. 1921 yılında Taşkent’te “Kembeğeller Avazı”
(Yoksulların Sesi), “Yaş Uygur” (Genç Uygur) dergileri çıkmıştır. “Kembeğeller Avazı” sonra
Almatı'ya taşınmıştır. 1929 yılından itibaren Taşkent’te “Kutuluş” (Kurtuluş) gazetesi çıkarılmıştır.
1930 yıllara gelindiğinde bu gazetenin adı “Şark Hakikati” olarak değiştirilmiştir. Traji çok yüksek
olmuştur. 1937 yılında sadece Özbekistan Cumhuriyeti'nde 60’tan fazla Uygur kolhozu faaliyet
gösteriyordu. Onların önemli bir bölümü Fergana Vadisi’nde idi.
26
Taşkent'teki Azınlıklar Enstitüsü ve diğer eğitim kurumlarında 1920'lı yıllarda çok sayıda
Uygur öğrenci okumuştur. Onların çoğunluğu önce İşçiler Fakültesi'ne girip hazırlık okuduktan
sonra yüksek okullara resmi öğrenci olarak kabul edilmiştir. İlk Uygur âlimlerinin hepsi yüksek
tahsilini önce Taşkent'te almış idiler.
Eski Çarlık Rusyası Türkistan bölgesinin merkezi olan Taşkent, 1918-1924 yıllarında
Türkistan Sovyet Sosyalist Özerk Cumhuriyeti’nin başkenti, 1930 yılından sonra ise Özbekistan
Sovyet Sosylaist Cumhuriyetinin başkenti olmuştur. Sovyet Rusya hükümeti, doğu ve Asya
ülkelerine yönelik politikalarını gerçekleştirmede Taşkent’i üs olarak belirlemiş olduğundan dolayı,
Taşkent’in kültür, eğitim, sanat ve diğer sahalarını hızlı bir şekilde geliştirme yoluna gitmiştir.
Onun için 1930'lu yıllara gelindiğinde Taşkent Merkezi Asya bölgesindeki en gelişmiş şehir haline
gelmiştir. Dolayısıyla Taşkent'in Uygurlar için kültür merkezi haline gelmesi doğaldır.
Türkistan Sovyet Sosyalist Muhtar Cumhuriyeti (1918-1924) sınırları içerisindeki bütün
Uygurların ortak siyasi teşkilatı “Altışehir Cungar Emekçilerinin İnkılâbı Uygur Birliği” 3-9
Haziran 1921'de Taşkent’te bir kurultay düzenlemiştir. Adı geçen teşkilatın başlıca
programlarından biri, Uygur kültürünü ve eğitimini yükseltmek olmuştur. Bu teşkilatın merkezi
Taşkent şehrinde olup bütün Türkistan sahasında şubeleri açılmıştır
27
.
Taşkent Orta Asya Devlet Üniversitesi kurulduktan sonra Orta Asya gençlerini, ayrıca
Uygur yüksek okul öğrencilerini yetiştirme merkezine dönüşmüştür. 1934-1936 yılları arasında bu
üniversiteye Uygur bölgesinden üç grup halinde 300'den fazla öğrenci gönderilmiş olup, bunların
içerisinde Uygur öğrencilerin oranı yüzde 40'ı teşkil ediyordu.
28
Orta Asya devlet üniversiteleri ve
diğer yüksek okullarda 150’ye yakın Uygur genci yüksek tahsil sahibi olmuştur. İlk Uygur
profesörleri olan Burhan Kasımof (1901-1937), Ömer Kasmı (-1938 ), Abdulhey Muhemmedi
(1901-1937) ve başkaları Orta Asya Devlet Üniversitesinde ve diğer yüksek okullarda ders
vermişlerdir.
Uygur edebiyatı bu dönemde eser vermeye başlamıştır. Çağdaş Uygur edebiyatındaki ilk
roman “Dolkunlar Arısıda” (Dalgalar Arasında) Mömin Hemrayif tarafından yazılmış olup
29
, 1930
yılında Taşkent’te yayınlanmıştır. Çağdaş Uygur edebiyatındaki ilk uzun hikâye olan "Nuzugum"
Nezergoca Abdusemetof (1951-1998) tarafından yazılmış olup 1921 yılında Almatı’da
yayınlanmıştır. Nezerğoca Abdusemetof 1920'lı yıllardaki Uygur edebiyatı ve tarihçiliğin önemli
temsilcilerinden birisi olarak ortaya çıkmıştır. O bu yıllarda edebi yaratıcılığının yanı sıra
26
M. D. Savurov, Uyguri Uzbekistana, Etniçeskii atlas Uzbekistana, İnstitut, Str. 217, "Otkritoye Obşestvo" -
fondsodeistviya - Uzbekistan.
27
Nebijan Tursun, “Leninniñ Şerq İstratégiyiside Uyğur Milliy Azadliq Herikiti Mesilisi” ( 1981-1924-yilliri)" (Lenin'in
Doğu Strattejisinde Uygur Milli Kurtuluş Hareketi Meselesi),
Ana Yurt Jurnili, S. 1-2, Ankara 2013.
28
Liu Zhenyu, Sheng Shicai Tongzhi Shiqi LiuSu Jiaoyu Shulun, Hebei Shifan Daxue Xuebao, Jiaoyu Xuekeban,
2011nian, Di 7 qi.
29
Sowét Uyğur Edebiyati (Sovet Uygur Edebiyatı), Nauka, Almuta, 1986, s. 35-51.