Umumiy psixologiya

UChINChI BO’LIM 
ShAXSNING IChKI REGULYASIYASI 

VI BOB 
IChKI REGULYASIYA TARKIBLARI TO’G’RISIDA UMUMIY 
TUShUNChA 
1. Eshtiyoj to’g’risidagi tushuncha 
1.1. Eshtiyojlar faollikning manbai sifatida 

Psixologik nuqtai nazardan borliq to’g’risida mulohaza yuritilganda, tirik

mavjudodlarning (oddiy tuzilishga ega bo’lganidan tortib, to murakkabigacha)
tevarak- atrof bilan shayotiy ahamiyatga ega bo’lgan, turli xususiyatli
bog’lanishlarni ta'minlab turuvchi faoliyati (qaysi darajasi, shakli ekanligidan qat'i
nazar) ularning barchasi uchun umumiy bo’lgan xususiyat shisoblanadi. Ularning
faolligi tufayli murakkab tuzilishli faoliyat yuzaga kelib (onglikning mashsuli
sifatida), turli-tuman moshiyatli, har xil ko’rinishdagi eshtiyojlar (ularning
toifalarga aloqadorligi, kelib chiqishi jishatidan biologik, moddiy, ma'naviy va
boshqalar)ni qondirish uchun xizmat qiladi. Xuddi shu boisdan faollik
faoliyatining asosiy mexanizmlaridan birinchi bo’lib, tirik mavjudodlarning o’z
imkoniyati darajasida tashqi olam ta'sirlariga javob qilish uquvchanligining tarkibi
sanaladi.
Borliqdagi jonli mavjudodlarning o’ziga xos tarzda, muayyan yo’nalishda,
ma'lum darajadagi kuch bilan xatti-harakatni amalga oshirishga undovchi
eshtiyojlar ular uchun faollik manbai vazifasini bajaradi. Psixologik manbalarga
asoslanib fikr yuritganimizda, eshtiyoj-jonli mavjudod (shayot kechirishining
yaqqol hart-haroitlariga uning shularga tobe ekanligini ifoda etuvchi va mazkur
hart-haroitlarga nisbatan faolligini namoyon qiluvchi holat tariqasida ifodalanadi.
Insonning faolligi boshqa mavjudodlardan tub darajada ham moshiyat, ham
shakl jishatdan tafovutga ega bo’lib, yuzaga kelgan eshtiyojlarning turli
vaziyatlarda qondirilishida o’z ifodasini topadi. Jumladan, mavjudodlar va
shayvonlar o’zlarining tanasi va uning a'zolari tuzilishiga, instinktlarning turli-
tumanligiga binoan, o’z o’ljasini tutib olishga nisbatan intilishni vujudga
keltiruvchi tabiiy imkoniyati uni oldindan payqash sezgirligi orqali zudlik bilan
faol harakat qiladi. Shayvonlar eshtiyojlarining qondirilishi jarayoni qanchalik
maqsadga muvofiq ravishda kechgan bo’lsa, bu esa o’z navbatida, ularning
qurshab olgan yashash mushitiga yengillik bilan moslashuvini ta'minlaydi.
Masalan, asalari xatti-harakatining tug’ma, irsiy dasturi uning gulshira (nektar)
yig’ish eshtiyojlari bilan cheklanib qolmasdan, balki bu eshtiyojlarni qondirish
ob'ektlari (gullarning navlari, ularning uzoq va yaqinligi, qaysi tomonda
joylashganligi, mo’l-ko’lligi kabilar ham) aks etadi. Shu boisdan mavjudodlarning

---

eshtiyojlarida ularning faolligi omili sifatida tabiiy alomatlar, instinktlar, hartsiz

reflekslar va hokazolar bevosita qatnashadi.
Lekin insonlarning faolligi va ularning faolligi manbai shisoblanmish
insoniy eshtiyojlar tubdan boshqacha manzaraga ega bo’lib, biologik
hartlanganlikdan tashqari, moddiy va ma'naviy ko’rinishlardan iboratdir.
Odamning eshtiyoji unga ta'lim va tarbiya berish jarayonida shakllanadi, ya'ni
insoniyat tomonidan yaratilgan ijtimoiy tajriba, ko’nikma malaka, odat,
ma'naviyat, qadriyatlar bilan yaqindan tanishish, ularni o’zlashtirish orqali amalga
oshiriladi. Tabiat tomonidan vujudga keltirilgan jism, narsa, buyum inson uchun
biologik eshtiyojni qondiruvchi o’lja ma'nosini va ahamiyatini yo’qotadi. Odam
boshqa mavjudodlardan farqli o’laroq, ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot davrining
xususiy eshtiyojlariga xizmat qiluvchi muayyan buyumni zaruriyat talabiga binoan
tubdan qayta o’zgartirishga, takomillashtirishga qodir ongli zotdir. Xuddi shu
boisdan odamning o’z eshtiyojlarini qondirish jarayoni ijtimoiy tarixiy taraqqiyot
darajasi bilan o’lchanadigan faoliyat shakli va turini egallashning faol, muayyan
maqsadga yo’naltirilganligi, ma'lum rejaga asoslangan ijodiy ko’rinishi sifatida
aloshida ahamiyat kasb etadi.
"Insoniyatga xos bo’lgan eshtiyojlarning mazmuni, shakli va qondirilishi"
usuli ijtimoiy tarixiy taraqqiyot davrida rivojlanib, o’zgarib va takomillashib
boradi. Hozirgi zamon kishisining eshtiyojlari va ularning qondirilishi
ajdodlarnikidan ham, avlodlarnikidan ham tubdan farqlanadi, lekin etnopsixologik
xususiyatlar ta'siri o’z ahamiyatini yetarli darajada yo’qotmaydi. Shaxsning
eshtiyojlarini to’la-to’kis qondirish uni komil inson sifatida kamol toptirishning
eng muhim hartlaridan biri shisoblansa-da, lekin bu uning ustuvor ekanligini
bildirmaydi, chunki boshqa ta'sirchan omillar ham mavjuddir. Kamolotga
erishishning muhim hart-haroiti shisoblanmish mehnat insonning eshtiyojiga
aylanmasa, u o’z eshtiyojlarining yengil, oson yo’llar bilan qondirishga harakat
qilsa, inqirozga uchraydi. Yengil yo’l bilan o’z eshtiyojlarini qondirish ijtimoiy
qonun va qoidalarga zid xulq-atvor manbaiga aylanishiga, jinoiy xatti-harakat kelib
chiqishiga, tekinxo’rlik illatining namoyon bo’lishiga zamin shozirlaydi.
Shuquqiy, demokratik jamiyat kishisi shaxsini shakllantirishga nisbatan
qo’yilayotgan eng muhim talablardan biri-unda mehnat qilish eshtiyojini,
mehnatdan faxrlanish tuyg’usini va undan lazzatlanish shissini tarkib toptirishdan
iboratdir. Mehnatga nisbatan eshtiyojning vujudga kelishi sanoatda va qishloq
sho’jaligida ishlab chiqarishni rivojlantirish, ishlab chiqarish jarayonlarini
avtomatlashtirish, mehnat qilish haroitlarini yaxshilash, mehnat faoliyati
umumdorligini oshirish,ish vaqtidan oqilona foydalanish imkoniyatini yaratadi va
faqat mehnatdagina o’z imkoniyatini namoyon etuvchi, bunyodkor, vatanparvar,
fidoiy shaxslarni shakllantiradi. Kishilarning iqtisodiy eshtiyojlarini qondiruvchi,
ba'zan og’ir va zerikarli tuyulgan mehnat turi vatanparvar, komil insonlikka
intiluvchi shaxs uchun quvonch, qoniqish, shatto roshat-farog’at shis-
tuyg’ularining manbaiga aylanishi mumkin.
Yuksak malakali mutaxassislar tayyorlashga qaratilgan "Ta'lim to’g’risida"
gi qonunda va "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" da o’quvchilar va talabalarning
mehnat tarbiyasi va kasbga yo’naltirilishiga aloshida ahamiyat berilgandir.

---

Respublika fuqarolarida ma'naviy eshtiyojlarni vujudga keltirish va shakllantirish

istiqlol harofati bilan muhim ahamiyat kasb etib, ijtimoiy tarbiyaning muhim
bo’g’iniga aylandi.
Shuquqiy, demokratik jamiyatning asosiy vazifalaridan biri- insoniy
eshtiyojlarni tarkib toptirish, ularni barkamol shaxs kamolotiga yo’naltirish,
ma'naviyatni egallash bilan uzviy bog’lab amalga oshirishdan iboratdir.