Valyuta-moliya munosabatlarining globallashuvi va uning
rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotiga ta’siri
Madina Odiljon qizi Yusufova
Akbar Aqmirzaevich Shernayev
Toshkent moliya instituti
Annotatsiya:
Ushbu maqolada xalqaro iqtisodiy integratsiya jarayonlaridagi
ishtirokini kuchaytirish va tartibga solish muammolari, valyuta kurslari va
O’zbekiston valyuta siyosatining o’ziga xos xususiyatlari tahlil qilingan va Valyuta-
moliya munosabatlarining rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotiga ta’sirini
samarali foydalanish bo’yicha takliflar berilgan.
Kalit so’zlar:
Valyuta kursi, valyuta bozori, valyuta siyosati, revalvatsiya, to’lov
balansi, devalvatsiya, rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyoti, valyuta-moliya
munosabatlarining globallashuvi, valyuta cheklovlari.
Globalization of monetary and financial relations and its
impact on the economy of developing countries
Madina Odiljon kizi Yusufova
Akbar Akmirzaevich Shernayev
Tashkent Financial Institute
Abstract:
This article analyzes the problems of strengthening participation in
international economic integration processes and regulation, exchange rates and
specific features of Uzbekistan's foreign exchange policy, and offers suggestions for
effective use of the influence of currency-financial relations on the economy of
developing countries.
Keywords:
Exchange rate, foreign exchange market, foreign exchange policy,
revaluation, balance of payments, devaluation, economy of developing countries,
globalization of currency-financial relations, currency restrictions.
So’nggi yillarda globallashuv jarayoni dunyo taraqqiyotining istiqboldagi rivojini
belgilab beruvchi asosiy omillardan biriga aylandi. Bugungi kunda har qanday davlat
o’zining tashqi va ichki siyosatini belgilashda bevosita ushbu jarayonning namoyon
bo’lishi va u keltirib chiqarayotgan oqibatlarni inobatga olishga majbur bo’lmoqda.
Barchaga ma’lumki, pul iqtisodiyotning asosiy dastaklaridan biri hisoblanadi va
ma’lum ma’noda iqtisodiyotni boshqarib turuvchi kuchlardan biri sanaladi. Shu
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.848 (SJIF)
January 2023 / Volume 4 Issue 1
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
965
sababli, uni nazorat qilish va tartibga solish har bir mamlakatning iqtisodiyotiga
bevosita ta’sir ko’rsatadi.
Shu jihatdan, valyuta siyosati valyutani tartibga solishning muhim usuli va
omilidir. Valuta siyosati monetar siyosatning tarkibiy qismi hamda davlatning
iqtisodiyotni tartibga solish siyosatining asosiy yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. Shu
sababli, mamlakatda inflyatsion jarayonlarning chuqurlashishiga yo‘l qo‘ymaslik,
iqtisodiyotning pul mablag‘lariga bo‘lgan talabini qondirish, aholi va xo‘jalik
yurituvchi subyektlarning kredit institutlarining kreditlaridan foydalanish darajasini
oshirish, milliy valyuta kurslarining barqarorligini ta’minlashda valyuta siyosati
muhim o‘rin tutadi. Buning sababi shundaki, majburiy zaxira siyosati tijorat
banklarining kreditlash salohiyatiga, shu jumladan, uzoq muddatli kreditlar berish
salohiyatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadigan monetar instrument hisoblanadi.
Ma’lumki, tashqi iqtisodiy faoliyat milliy iqtisodiyot rivojlanishining muhim
vositasi bo’lib hisoblanadi. U mamlakatning jahon hamjamiyatiga bo’lgan aloqasini
ifodalab, uning istiqbolini belgilab beradi. Eksport salohiyatini oshirish orqali
mamlakat ichida ixtisoslashtirilgan ishlab chiqarishning rivojlanishiga erishiladi.
Mamlakat eksporti hamda importining qiymati o’rtasidagi farq, ya’ni saldo tashqi
iqtisodiy faoliyat samaradorligining muhim iqtisodiy ko’rsatkichi bo’lib hisoblanadi.
Ushbu ko’rsatkich milliy daromad darajasiga ko’p tomonlama ta’sir etadi. Sababi,
import va eksport hajmidagi sezilarli o’zgarish ham mamlakatdagi daromad, bandlik
va narx darajalarida muayyan tebranishlarni keltirib chiqarishi mumkin. Keyingi
yillarda mamlakatimizda keskin raqobatlashuv sharoitida ishlab chiqarilayotgan
mahsulotlarning jahon va mintaqaviy bozorlarda xaridorgir bo’lishi va mustahkam
o’rin egallashi uchun bir qator chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Hozirgi kunda mamlakatimizda importning o’rnini qoplash va eksportga
yunaltirilgan ishlab chiqarishni qo’llab-kuvvatlash dasturi amalga oshirilmokda.
Mazkur dasturning maqsadi, mavjud resurs va ishlab chiqarish salohiyatidan imkon
boricha to’liq va samarali foydalanish hamda uni rivojlantirish asosida eksport
hajmining barqaror o’sishi uchun qulay shart-sharoitlarni yaratishdir.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni yanada erkinlashtirish uchun xorijiy sarmoyalarni
ustuvor yo’nalishlarga keng jalb qilish, ularga kafolat va imkoniyatlar berish,
litsenziyalar, nou-xaular sotib olishga qaratilgan izchil siyosat olib borilmokda.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni takomillashtirish va rivojlantirishda qo’yidagilarni
ustuvor yo’nalishlar sifatida keltirish mumkin:
–
Respublikaning eksport qudratini rivojlantirish va yanada mustahkamlash,
eksportga yo’naltirilgan iqtisodiyotni shakllantirish;
–
eksport imkoniyatlarini kengaytirish, jahon bozorlariga kirib borish uchun,
avvalo, qimmatbaho xomashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab
chiqaruvchi qo’shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Eksportni kengaytirishga
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.848 (SJIF)
January 2023 / Volume 4 Issue 1
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
966
qaratilgan strategiyani faol qo’llash bilan bir qatorda importning salmog’ini
qisqartirishga qaratilgan siyosatni izchillik bilan o’tkazish, o’zimiz ishlab
chiqarishimiz mumkin bo’lgan tovarlar va maxsulotlarning chetdan keltirilishini
oqilona darajada kamaytirib borish talab qilinadi;
–
tashqi iqtisodiy faoliyatni yanada erkinlashtirish, xo’jalik ishlarini yurituvchi
sub’ektlarga xorijiy sheriklar bilan bevosita aloqalar o’rnatishda, o’z maxsulotini chet
ellarda sotishda ko’proq erkinliklar berish, tovarlani eksport va import qilishda
birmuncha imtiyozli tartibni joriy qilish borasida aniq maqsadni ko’zlab siyosat
o’tkazish;
–
xorijiy investitsiyalar jalb qilish orqali amalga oshirilayotgan sanoat
loyihalarning bir-biriga bog’liqligini ta’minlash, ular o’rtasidagi o’zaro iqtisodiy va
ishlab chiqarish hamkorlik va infratuzilmani rivojlantirish va bu orqali import o’rnini
bosuvchi va eksportga mo’ljallangan tayyor mahsulot ishlab chiqarish va etishtirishga
erishish;
–
olib borilayotgan islohotlarda hududiy diversifikatsiya siyosatini yanada
kuchaytirish, nafaqat markaziy xududlarda balki chekka tumanlarda ham yirik sanoat
ob’ektlarini qurishni keng yo’lga qo’yish;
–
tashqi iqtisodiy faoliyat tarkibiy qismlari majmuini ixtisoslashtirilgan tashqi
savdo, lizing, konsalting va sug’urta firmalari, tashqi aloqalarni rivojlantirish
manfaatlari va shartlariga mos keladigan transport, aloqa va kommunikatsiyalar
tizimlarini vujudga keltirish;.
–
xalqaro xuquq va tashqi iqtisodiy faoliyat, bank tizimi, hisob-kitob va statistik
hisob sohasida malakali kadrlar tayyorlashni tashkil qilish.
Shuningdek, mamlakatimizda islom moliyaviy xizmatlarini joriy etish bo’yicha
huquqiy bazani yaratish vaqti-soati keldi. Bunga Islom taraqqiyot banki va boshqa
xalqaro moliya tashkilotlari ekspertlari jalb etiladi. Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev
2020 yil 24 yanvardagi Oliy Majlisga yo‘llagan Murojaatnomasida “... nima uchun
bizga iqtisodiy integratsiya kerak! Bizning tashqi savdoga chiqadigan yuklarimizning
80 foizi Qozog‘iston, Qirg‘iziston va Rossiyaning tranzit yo‘laklari orqali o‘tadi.
Shuningdek, tayyor mahsulotlarimiz eksportining 50 foizi, ayrim tovarlar bo‘yicha esa
80 foizi Rossiya, Qog‘og‘iston, Qirg‘iziston hissasiga to‘g‘ri keladi. Ana shu omillarni
inobatga olib hamda Rossiya va Qozog‘istonga ishlash uchun borgan fuqarolarimizga
qulay shart-sharoit yaratish maqsadida bugungi kunda O‘zbekistonnning Yevroosiyo
iqtisodiy ittifoqi bilan hamkorlik qilish bilan bog‘liq masalalar o‘rganilmoqda. Biz,
albatta, ushbu jiddiy masalada, eng avvalo, xalqimizning manfaatlaridan kelib chiqib,
uning xohish-irodasiga tayanamiz. Shuning uchun xalq vakillari bo‘lgan deputat va
senatorlarimiz parlament palatalarida mazkur masalani atroflicha muhokama qilib, o‘z
zimmalariga mas’uliyatni olgan holda, asoslangan xulosalarini aytishlari kerak”, deb
ta’kidlab o‘tgan edilar. Siyosiy globallashuv davlatlarning siyosiy tuzilishini, xalqlar
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.848 (SJIF)
January 2023 / Volume 4 Issue 1
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
967
va mintaqalar o’rtasidagi siyosiy aloqalarning kengayishini, o’zaro bog’liqligini
ifodalaydi va oxir-oqibat, ularning unifikasiyalashuviga olib keladi. Bunda o’ziga xos
siyosiy munosabatlar - ko’lamiga ko’ra global va barcha davlatlarning ichki tuzilishi
bir tarmoqqa ulanib ketishi kuzatiladi.
-
jahon siyosiy sahnasida transmilliy korporasiyalar, nodavlat hamda xalqaro
tashkilotlar, xalqaro kapital kabi yangi qudratli siyosiy sub’ektlar shakllanmoqda. Ular
siyosatning an’anaviy sub’ekti - milliy davlatchilik suverenitetining ikkinchi darajaga
tushib qolishiga sabab bo’ladi;
-
globallashuv xalqaro huquq asoslariga sezilarli ravishda ta’sir etayapti. Bu esa
davlatlarning o’z hududida huquqiy suverenitetidan qisman ayrilishiga olib kelmoqda.
Natijada milliy davlatlarning nafaqat tashqi, balki ichki siyosiy masalalarini mustaqil
echish imkoniyatlari chegaralanmoqda. Ma’lum bir davlatning ichki siyosatini tashkil
etadigan muammo (ichki ixtilof, siyosiy kurash, saylov jarayonlari va boshqalar)
bugungi kunga kelib, global ahamiyat kasb etib, boshqa davlatlarning manfaatlariga
ham daxldor bo’lib qolmoqda;
-
kishilar ongida davlatchilik suvereniteti asosini tashkil etuvchi hududiy omil
globallashuv samarasi o’laroq, o’zining an’anaviy ahamiyatini yo’qotmoqda va tabiiy
ravishda davlat hokimiyati mavqeiga ham putur etmoqda. Boshqacha aytganda, milliy
chegaralar tobora shaffoflashib, "yuvilib" ketmoqda;
-
butun dunyo bo’ylab bir qator G’arb davlatlari rahnamoligida
"demokratiyalashuv" jarayoni jadallashmoqda va buning natijasida ayrim
mamlakatlarning o’ziga xos demokratik taraqqiyotiga chetdan kuchli ta’sir
o’tkazilayapti. Ya’ni bu jarayondan o’z manfaatlari yo’lida foydalanishga urinayotgan
globalizm g’oyasi asoschilari boshqa mamlakatlarning siyosiy boshqaruv tizimini o’z
qo’llariga olishga urinmoqdalar. Masalan, Afrika va Osiyo mintaqalaridagi bir qator
davlatlarda 2009-2013 yillarda yuz bergan "inqilob"lar siyosiy globallashuv mahsuli
bo’lib, ushbu jarayon asoratlarining qanchalar xavfli ekanligidan darak beradi.
Ushbu siyosatga qarama-qarshi vosita sifatida jarima, ta`sir o'tkazish bosimi,
kredit berish imkoniyatini to'xtatish, xalqaro tashkilotlar a`zoligidan chiqarish kabi
ta`sir etishning amaliy vositalari xizmat qilishi mumkin. Milliy iqtisodiy xavfsizlik -
bu mamlakat takror ishlab chiqarish jarayoniga xavf soluvchi, aholi turmush
darajasining pasayishi hamda ijtimoiy to'qnashuvlarning yuzaga kelishiga olib
keluvchi ichki va tashqi salbiy oqibatlardan milliy iqtisodiyotning himoyalanganlik
darajasidir.
Milliy iqtisodiy xavfsizlik mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasi, iqtisodiy
salohiyati, milliy boylik hajmi, resurslar bilan ta`minlanganligiga bog'liq. Jahonda
iqtisodiy havfsizlikning nisbiy miqdoriy ko'rsatkichlaridan foydalaniladi. Masalan,
agar oziq-ovqat va boshqa tovarlar importi jami importning 20% idan oshib ketsa,
ushbu holat milliy iqtisodiy havfsizlikka salbiy ta`sir ko'rsatadi va uning tarkibini
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.848 (SJIF)
January 2023 / Volume 4 Issue 1
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
968
uzgartirish bo'yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish lozim bo'ladi. Demak, xo'jalik
hayotining baynalmilallashuv jarayoni xalqaro va milliy iqtisodiy havfsizlikni saqlab
turish hamda qo'llab-quvvatlash jarayonidagina rivojlanishi mumkin. Globallashuv
dunyodagi barcha mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanish sur’atlari va yo’nalishlariga
sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Bu ishchi kuchidan foydlalanish, tovar ishlab chiqarish va
xizmtlar ko’rsatish, inson omiliga kapital sarflash sohalarini keng qamrab oladi,
natijada ishlab chiqarish samaradorligi oshadi, mehnat unumdorligi o’sadi,
raqobatning keskinlashish tendensiyalari kuchayadi. Globallashuv jarayonida Ilgari
shakllangan integratsion birlashmalar faoliyati takomillashgan bo’lib, undan tashqari
yangi tuzilmalar paydo bo’ldi. Agar YEVROPA ITTIFOQI, NAFTA, OPEK, MDH,
BRIK, BRIKS kabi integratsion tashkilotlar faoliyati kemgaygan yoki chuqurlashgan
bo’lsa, JAHON BANKI, OSIYO TIKLANISH VA TARAQQIYOT BANKI,
XALQARO
MOLIYA
KORPORATSIYALARI
kabi
xalqaro
iqtisodiy
tashkilotlarning funksiyalari kengaydi, ularning milliy iqtisodiyotlar rivojlanishidagi
roli ortdi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatning mazkur yo’nalishlarini izchil tarzda amalga oshirish
orqali mahsulotlar raqobatbardoshligini oshirish mamlakatimiz iqtisodiyotining jahon
iqtisodiy hamjamiyatida munosib o’rin egallashiga imkon beradi. Jahon
iqtisodiyotidagi globallashuv jarayoni ob’yektiv tarixiy jarayon bo‘lib, o‘zining ijobiy
va salbiy jihatlariga egadir. Uning ijobiy jihatlaridan xalqaro moliya bozorlari va
valyuta munosabatlarini tartibga solish jarayonida oqilona foydalanish kapitallar,
valyutalar va tovarlar harakati ko‘lamining kengayishiga muhim zamin yaratadi.
Dostları ilə paylaş: |