Vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

Shifrlangan matnni ochish:

1. 
   6x7 jadval chiziladi, gorizontal kalit birinchi satrga raqamlarining o‗sish tartibida yoziladi, vertikal kalit birinchi ustunga raqamlarining o‗sish tartibida yoziladi, shifrlangan matn gorizontal tarzda jadval ichiga yozib chiqiladi;
   

	1	2	3	4	5	6
1	l	l	h	s	u	u
5	a	n	a	i	f	r
6	l	m	t	l	h	n
7	r	o	a	b	o	x
8	a	s	o	a	l	y

2. 
   Vertikal kalit o‗z holiga keltiriladi, shu bilan satrlar o‗rni almashadi;
   

7	r	o	a	b	o	x
6	i	m	t	I	h	n
8	a	s	o	a	l	y

1	l	l	h	s	u	u
5	a	n	a	i	f	r

3. 
   Gorizontal kalit o‗z holiga keltiriladi, shu bilan ustunlar o‗rni almashadi;
   

3	6	4	5	1	2
a	x	b	o	r	o
t	n	i	h	i	m
o	y	a	l	a	s
h	u	s	u	l	l
a	r	i	f	a	n

4. 
   Hosil bo‗lgan jadvaldagi harflar gorizontal ketma-ketlikda yoziladi va ochiq matn hosil bo‗ladi. Ochiq matn: ‖Axborotni himoyalash usullari fan‖.
   

Nazorat uchun savollar:

1. 
   Kalit sonlarga qanday shartlar qo‗yiladi?
   
2. 
   Kalit sonlar jadvalning qaysi qismiga yoziladi?
   
3. 
   Shifrlanadigan matn jadvalga qaysi tartib bilan yoziladi?
   
4. 
   Shifrlanadigan matn jadvalning barcha kataklarini to‗ldirmasa nima qilinadi?
   
5. 
   Jadval kataklari qaysi qoidaga asosan almashtiriladi?
   
6. 
   Kalit sonlar har ikkala tomonda ham bo‗lishi shartmi?
   

Mustaqil ish uchun misollar.

1. 
   Kalit so‗z ―7253416, 31425‖: C=‖ muli zed olrsa naueh yslbom nxonh tncheai‖ M=?
   
2. 
   Kalit so‗z ―3724156, 43125‖: C=‖ xohn onm saaronliz dlme uysbh ulehe ictan‖ M=?
   

4. Sеhrli kvadrat usuli

Satr va ustun sonlari teng bo‗lgan jadval chiziladi. Jadval kataklari 1 sonidan boshlab ketma-ket natural sonlar bilan to‗ldiriladi. Bunda agar
kataklar ichidagi sonlarni gorizontal, vertikal va diagonal yig‗indisi hisoblanganda bir xil son chiqsa sehrli kvadrat deyiladi.
Masalan, 3X3 jadval olaylik. Bunda gorizontal, vertikal va diagonal yig‗indisi 15 soniga teng chiqadi.

8	1	6
3	5	7
4	9	2

Yig‗indi quyidagi formula orqali topiladi: 𝑆 = ^1+𝑛2 · 𝑛, bu yerda n –
2
jadval o‗lchami.


Shifrlash: Sehrli kvadratlar usulida M=―s t i p e n d i a‖ so‗zini shifrlaymiz. Bunda harflarning matnda kelish tartibini sonlar bilan yozamiz: s-1, t-2, i-3, p-4, e-5, n-6, d-7, i-8, a-9. Jadvaldagi sonlar o‗rniga mos keluvchi harflarni yoziladi:

i	s	n
i	e	d
p	a	t

Gorizontal tarzda matnni yozib chiqamiz: ―isniedpat‖ – shifrtekst hosil bo‗ladi.


Shifrni ochish: Jadval ichiga shifrtekst gorizontal tarzda yozib chiqiladi.

8 i	1 s	6 n
3 i	5 e	7 d
4 p	9 a	2 t

Sonlarni o‗sish tartibida yozib chiqib, shunga mos harflar yozib chiqiladi,

―stipendia‖ so‗zi hosil bo‗ladi.
Bu usullarning asosiy kamchiliklaridan biri tekstni jadvallarga karrali qilib tanlash kerak bo‗ladi.

Nazorat uchun savollar:

1. 
   Sehrli kvadratlar usulida kalit nimadan iborat?
   
2. 
   Sehrli kvadrat qurishning qanday usullarini bilasiz?
   
3. 
   Shifrlanadigan matn jadvalga qaysi tartib bilan yoziladi?
   
4. 
   Shifrlanadigan matn jadvalning barcha kataklarini to‗ldirmasa nima qilinadi?
   
5. 
   Kalit har ikkala tomonda ham bo‗lishi shartmi?
   

Mustaqil ish uchun misollar.

1. 
   C=gaaf i qidlenr inatti riilabat lrhrlzi ouvtiib kgalg rana, M=?
   
2. 
   C=hvab onni lmneis aauril vvaahn oqrlsao hsyxtb shaaoa razg, M=?
   
3. 
   C=alsian nlbtiy mfaia enuan xgstimi lriiivel admetarlnaak, M=?
   
4. 
   C=udtboo nlaoilbd lakanru arsyovulmd boindbhol krooubva diilaiaarlrud balyarjb xasaruuma rbgaimxhuxr ndoread moiafoaav raliiinmmfnsh vibmldlibsixaialo vailsoitrbd rfsaryom eabaixqu htyziav, M=?
   
5. 
   C=tiih m omn daisma idgn iattaiq bxssdra aooqdvgs yqain raan, M=?
   
6. 
   C=hscqibt hackaiquihs godsdhtmcambd aara alu erhm aiqamin uankli aqrozibm nrdiinlst ymlhodaauiaqao iuaibivnsnkidmbnnyarou hsalgo idoztjzmnom gankor oeikadaxaq dkimlthe qironaan nadiacsradtt, M=?
   
7. 
   C=ilrrtaa ilimlsdkagk iryslloanabosi biahagnugnixhob mqlranzablsirs aiainhlnia hyahlnriio umrnaudaamao blkaosbliqshqsadsqq hsdh qag sioz isboouarta abzid aeskzlb ondoyntg lhinairs gtotoiam, M=?
   

5. Sеzar shifri

Almashtirish usullari sifatida quyidagi usullarni kеltirish mumkin: Sеzar usuli, Affin tizimidagi Sеzar usuli, tayanch so‗zli Sеzar usuli va boshqalar.

Sеzar usulida almashtiriluvchi harflar k soniga siljishi bilan aniqlanadi. Yuliy Sеzar bеvosita k=3 bo‗lganda ushbu usuldan foydalangan.
k = 3 bo‗lganda va alfavitdagi harflar m = 26 ta bo‗lganda quyidagi jadval hosil qilinadi:

Siljimagan alfavit	Siljigan alfavit	Siljimagan alfavit	Siljigan alfavit	Siljimagan alfavit	Siljigan alfavit
A	D	J	M	S	V
V	E	K	N	T	W
C	F	L	O	U	X
D	G	M	P	V	Y
E	H	N	Q	W	Z
F	I	O	R	X	A
G	J	P	S	Y	B
H	K	Q	T	Z	C
I	L	R	U

Masalan, matn sifatida KOMPYUTER so‗zini oladigan bo‗lsak, Sеzar usuli natijasida quyidagi shifrlangan yozuv hosil bo‗ladi:

C = NRPSBXWHU.
Sеzar usulining kamchiligi bu bir xil harflarning o‗z navbatida, bir xil harflarga almashishidir.

Misol.

Bizga k-kalit, m-harflar soni, t-harflarning alfavitdagi tartib raqami, x- shifrlangan harf, M-shifrlanuvchi so‗z berilgan bo‗lsin.

(t+k) mod m = x →shifrlash formulasi;

(x-k) mod m = t →shifrni ochish formulasi; Shifrlash:
M=‖doska‖;
K=3; M=26;
d: (3+3) mod 26=6 →g
o: (14+3) mod 26=17 →r
s: (18+3) mod 26=21 →v
k: (10+3) mod 26=13 →n
a: (0+3) mod 26=3 →d c=‖grvnd‖;

Shifrni ochish:

g: (6-3) mod 26=3 →d
r: (17-3) mod 26=14 →o
v: (21-3) mod 26=17 →s
n: (13-3) mod 26=10 →k
d: (3-3) mod 26=0 →a


M=‖doska‖

Nazorat uchun savollar:

1. 
   Sezar usulida kalit nimadan iborat?
   
2. 
   Kalit qaysi sondan qaysi songacha oraliqda bo‗ladi?
   
3. 
   Shifrlanadigan matn harflari qaysi tartib bilan nomerlanadi?
   
4. 
   Shifrlangan matnni ochishda modulda manfiy son chiqsa nima qilinadi?
   
5. 
   Kalit har ikkala tomonda ham bo‗lishi shartmi?
   
6. 
   Kalitsiz qanday ochish mumkin?
   

Mustaqil ish uchun misollar.

1. 
   k=5, n=26: C=jsyjw, M=?
   
2. 
   k=5, n=26: C=rtsnytw, M=?
   
3. 
   k=5, n=26: C=xuehj, M=?
   
4. 
   k=5, n=26: C=wzhmpe, M=?
   
5. 
   k=5, n=26: C=vfqfr, M=?
   
6. 
   k=6, n=26: C= ygrus, M=?
   
7. 
   k=6, n=26: C= jkqgt, M=?
   
8. 
   k=7, n=26: C= wypualy, M=?
   
9. 
   k=7, n=26: C= uvrph, M=?
   
10. 
    k=7, n=26: C= alslmvu, M=?
    
11. 
    n=26: C=mjnad afxmds mjgvgyzuz smeaeukwadu zuetxmdu M=?
    
12. 
    n=26: C=nkobebgk nisfvmyvt vfbknfvqntvk bmvetvkbyng M=?
    
13. 
    n=26: C=olpcfchlojtgwnzwuwyohucfwmozofw M=?
    
14. 
    n=26: C=pmqdgdiapgmxbdnphxpqhigpzibdsaapgx M=?
    
15. 
    n=26: C= rkpyixdydwudwaefjqhgqbwqdkikbbqhy M=?
    
16. 
    n=26: C=bizgkfcfxzprrjfjcrizrjfjzpkljyletyrcri M=?
    
17. 
    n=26: C=sdygjalenscsdaldsjcjahlglarae M=?
    
18. 
    n=26: C=lbffmk bdtezhkbmf etkhvabjdteb mebtezh kbmfetk M=?
    
19. 
    n=26: C=elcjninurfcfufailcngrupzmctfcac M=?
    

6.