Arxeo logiya və etnoqrafiya institutu
Yüklə 5,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
43
mədəni təbəqədə aşkarlanmış, şərq-qərb istiqamətində yerləşmiş ikiotaqlı tikilinin qalıqları diqqəti cəlb edir. Tikilinin divarlarına yaxşı yonulmuş daş larla üzlük çəkilmişdir. Arakəsmə divarda şəbəkəli daş pəncərə vardı. Tikilinin böyük otağı yastı daşlarla döşənmişdi. Tapıntılar əsasında binanın dini xarakterli olduğu müəyyən olunmuşdur(Ф.А.Ибрагимов,С.Б.Гусейнова, 1990, стp. 23-24). Dini xarakterli tikili qalıqları 1998-ci ildo Qız qalası ətrafında aparılmış arxeoloji qazıntı zamanı da üzə çıxarılmışdır (tablo 3, 4). Qala divarlarından bayırda sənətkar məhəllələri yerləşirdi. 1985-ci ildə qala divarlarından 70-80 m şimal-şərqdə, keçmiş Kommunist (İstiqlal) küçəsində torpaq işləri görülərkən dulusçular məhəlləsi aşkarlanmış, dulus kürəsi, dulusçu ləvazimatı - qəliblər, istehsal tullantıları, xey li miqdarda saxsı mə mulat üzə çıxarılmışdır. Burada XII-XIII əsrin əvvəllərinə aid 500-dən artıq şirli və şirsiz saxsı qab nümunəsi tapılmışdır (Ф.А.Ибрагимов, 1986, cтp. 51-52). İçərişəhərdə alt mədəni təbəqədə tez-tez təndir qalıqlarına rast gəlinir. Dia metrləri 65-70 sm, bəzən çox olur. Üç tərəfdən daşla hörülmüş ocaqlar da adi tapıntılardandır. Təndirlərin külbəsi, ocaqların ağzı cənub-qərbə, dəniz küləyinin daimi əsdiyi tərəfə yönəldilmişdir. Alt təbəqə üçün təsərrüfat quyuları, hovuzlar, həvəngdəstələr, kvadrat və dairəvi formalı daş oymalar, manqallar səciyyəvi tapıntılardır. Bunlardan ən çox maraq oyadan II sahədə aşkar olunan anbar qalığıdır. Burada daş oymaların (eni 50- 58 sm) içərisində kirəclə bərkidilmiş küplər tapılmışdır (F.Ə.İbrahimov, 1999, s əh. 80- 81).
Arxeoloji materiallar mü xtəlifliyi ilə fərqlənirlər. Bunların əsas kütləsini şirli və şirsiz saxsı qablar, fayans və s. təşkil edir. İstehsal tullantıları, kürə qalıqları, üçayaqlılar, gil çubuqları və s. tapılması yerli dulusçuluq istehsalından xəbər verir. Metal tapıntılardan tikinti və gül mis marlarını, o x ucların ı, bıçaq və dəhrə tiyələrini, ayaqqabı nallarını, halqaları və s. qeyd etmək ola r. Mis əşya və bəzək şeylərinə də təsadüf olunur (sancaq, halqa, düymə və s.). Fiqurlu daşlar, memarlıq hissələri, kirkirə daşları, bülöv daşları və s. tez-te z rast gəlinir. Ço x miqdarda Bakıda, Şamaxıda, Dərbənddə, Təbrizdə və s. yerlərdə zərb olun muş sikkələr tapılmışdır. Onları Şirvanşahların, Dərbənd maliklərinin, Səlcuqların, Eldənizlərin və s. sülalələrin adından zərb etmişlər. Dər əs-Sa la mda hicri 138-c i ildə kəsilmiş bir ədəd gümüş pul tapılmışdır. Pullar dəfinə şəklində də tapılır. Mənuçöhrün oğlu Axsitanın (XII əsr) adından kəsilmiş pullardan ibarət bir dəfinə (29 ədəd) təndir külbəsindən götürülmüşdür. İçərişəhərin mərkəzi hissəsində - uçurulmuş binaların yerində də qazıntılar aparılmış, IX-XIII əsrlərə aid yonulmuş daşdan hörülmüş ev qalıqları, saxsı mə mu latı, pul və s. tapılmışdır. 44
Şirvanın digər mühü m sənətkarlıq - ticarət və mədəniyyət mərkəzi olan Şabran şəhərinin xarabalıq ları Azərbaycanın şimal-şərq bölgəsində, düzənlik zonada, Şabrançayın sahilində, Dəvəçi rayonunun Şahnəzərli və Rəhimli kəndləri ətrafında onlarla hektar sahəni əhatə edir. Sakit relyef şəraiti, təbii maneələrin olmaması, kifayət qədər su ehtiyatı burada şəhərsalma üçün əlverişli şərait yaratmışdı. Yazılı qaynaqlar Şabranı münbit torpaqlı, bol məhsullu və çiçəklənən şəhər kimi səciyyələndirir. Şəhər yerində 1979-cu ildən aparılan arxeolo ji qazıntılar yazılı mənbələrin məlu matın ı təsdiqləyərək burada orta çağda intensiv ş əhər həyatının mövcudluğunu, Şabranın bütün orta əsrlər boyu Şirvanın mühü m siyasi, iqtisadi və mədəni
mərkə zi olmasın ı sənədləşdirir. Arxeoloji qa zıntıla r Qazıməmməd-Mo zdok qaz boru kəmərin in keçdiyi xətt üzrə beş sahədə aparılmış, yarım hektara yaxın ərazidə mədəni təbəqə qazılaraq tədqiq olunmuşdur. Bundan başqa, 2003-2004-cü illərdə Xanarx kanalının çəkilişi ilə əlaqədar şəhər yerinin ərazisində yoxlama qazıntısı aparılmışdır. Müəyyən edilmişdir ki, mədəni təbəqənin qalınlığı şəhər yerin in mərkəzində 4,6-5 m-ə çatdığı halda, kənarlarda 3 m-dən artıq deyil. Mədəni təbəqənin ən qalın, eyni zamanda zəngin qatı IX-XIII əsrlərə , xüsusilə də XII-XIII əsrin əvvəllərinə a iddir. Hə min çağda şəhər çiçəklən mə dövrünü keçirmişdir. Yu xarıda qeyd olunan qazıntı sahələrindən üçü Şabrançayın sağ, ikisi is ə sol sahilində yerləşir. 1979-cu ildə Şabrançayın sağ sahilində, Ba kı-Xaç ma z şosesindən solda, körpünün yaxın lığ ında I sahədə aparılmış arxeolo ji qazıntılar 50 k v.m sahəni əhatə etməklə, kəşfiyyat xarakterli idi və abidənin stratiqrafiyasını, xarakterini, xronoloji çərçivəsini müəyyənləşdirmək məqsədini güdürdü (Дж.А.Халилов и др., 1993, c тp. 68-79). Burada qalın lığı 4,6 m-ə çatan mədəni təbəqədə VIII-XVI əsrlə rə aid çaydaşından hörülmüş divar qalıqları, mü xtəlif dövrlərə aid təndirlər, ocaq qalıqları üzə çıxarılmış, saxsı məmu latın ın üstünlük təşkil etd iyi xeyli miqdarda maddi mədəniyyət nümunələri tapılmışdır. Əsaslı qazıntıla r II və V sahələrdə aparılmışdır. 1980-1982-ci illərdə Şabrançayın sağ sahilində, I qazıntı sahəsindən 100 m qərbdə, 2000 k v.m əra zidə, II qazıntı sahəsində VIII-XV əsrləri ə ks etdirən, qalınlığı 4,6-5 m təşkil edən mədəni təbəqə yatımı tədqiq olunmuşdur. Tədqiq olunmuş üç inşaat qatından üst XIV-XV əsrlərə, orta XII-XIII əsrlərə, alt isə VIII-XI əsrlərə aiddir. Qalın lığı 1,5 m-ə çatan XII-XIII əsrlərə aid inşaat qatında çörəkçilər məhəlləsinin bir h issəsi, çaydaşından bünövrə qalıqları, dulus kürəsi, saxsı tünglərdən quraşdırılmış su kəməri qalığı, məişət ocaqları, quyular aşkarlanıb tədqiq edilmişdir. Mədəni təbəqənin bu qatı daha zəngin olub tapıntılar mü xtəlif təyinatlı metal məmulatı, saxsı və şüşə qablar, qızıl, gümüş, tunc və misdən düzəldilmiş bəzək əşyaları və s. təmsil olunmuşdur. VIII-XI əsrlərə aid edilən alt inşaat qatında təndir və ocaqlar, drenaj xəttinin Yüklə 5,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|