Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Akad. Z. M. Bünyadov adına ġərqĢünaslıq Ġnstitutu

190 
 
Əlavə 2. Ġbn əl-Əsir. Əl-Lübab. II.18. ƏĢ-ġərvani. Bu nəsəb ġərvana aiddir 
və  o,  Dərbənd  Xəzəranda  bir  Ģəhərdir
65
.  Onu  Ənu  ġərvan  tikmiĢdir.  "Ənu" 
/hissəsini/  rahat  /tələffüz  olsun  deyə/  atmıĢlar.  ġərvan  /hissəsi  isə/  qalmıĢdır. 
Oradan  çoxlu  üləma  çıxmıĢdır.  Bunlardan  ən-Nizamiyyə  mədrəsəsində  yaĢamıĢ 
Əbu  Bəkr  Muhəmməd  ibn  ƏĢir  (ola  bilsin  -  UĢeyr)  ibn  Mə'ruf  əĢ-ġərvani 
oradandır. 
Əlavə 3. Əbu-l Fida. Təqvim əl-buldən ( s.396). ġərvan. Uzunluq dairəsi 69
0
 
45',  en  dairəsi  –  37
0
  40'-dir.  Dördüncü  iqlimdə,  Azərbaycandadır.  Əl-Lübab'də 
fəthəsi olan nöqtəli Ģin'in (yəni Ģin hərfi - E.A.) sukunlu ra, fəthəli vav, sonra - əlif 
və axırda nun. (s.397) Ġbn Səidin kitabından (məlum olur ki,): ġirvan (öz) ölkəsinin 
paytaxtı  idi.  (Lakin)  artıq  ġirvan  məmləkəti  Azərbaycana  qatılmıĢdır.  MəĢhur 
Dərbənd (də) ġirvana məxsusdur. Mən /isə/ deyirəm: bizim dövrümüzdə o, Bab əl-
hədid' (yəni dəmir qapı - E.A.) kimi tanınır. Ġbn Səid'ə görə o, Arrana aiddir
66
. Əl-
Lübab'də  deyilir:  ġirvan  Dərbənd  Xəzəran'da  bir  Ģəhərdir.  Onu  NuĢirvan  bina 
etdirmiĢdi.  Rahat  tələffüz  məqsədilə  adının  "Nu"  /hissəsini/  atmıĢlar  və  ġirvan 
/hissəsi/ qalmıĢdır. Həmin /məmləkətdən/ xeyli məĢhur üləma çıxmıĢdır. 
(səh.364)  Bab  əl-Əbvab.  Təqvim  əl-buldən'də  deyilir:  "(bu  ad)  təkdə  olan 
bab sözünün cəm Ģəkli ilə (yəni əbvab - E.A.) izafət təĢkil edir". Əl-Qanun'a görə,: 
"Bəb  əl-Əbvab  Dərbənd  Xəzəran  kimi  də  məlumdur"
65
  Təqvim  əl-buldən'ə  görə, 
"bu  məkan  bizim  dövrdə  Bab  əl-hədid  (yəni  Dəmir  qapı)  kimi  tanınır"
66
.  Ġbn 
Hövqəl  deyir:  "O  (Dərbənd)  Təbəristan  dənizinin
67
  (sahilindədir)  və  Ərdəbildən 
kiçikdir: geniĢ tarlaları lakin meyvəsi az olan bir yerdir. Bu səbəbdən buraya ətraf 
bölgələrdən  meyvə  gətirilir.  O,  əl-Xəzər,  əs-Sərir  və  digər  kafir  bölgələrin 
limanıdır.  O,  həmçinin  Curcan,  əd-Dəyləm    və  Təbəristan  limanıdır  və  oraya 
müxtəlif  mənĢəli qullar gətirilir.  Təqvim  əl-buldən'də  deyilir: "Ġbn Hövqəlin qeyd 
etdiyi    bütün  bu  xüsusiyyətlər  onun  dövrünə  aiddir.  Ġndiki  zamanda    isə    (hal-
hazırda)    bəzi    səyyahlara    görə,    Bab    əl-hədid  balaca  bir  Ģəhərdir  və  daha  çox 
kəndə bənzəyir
68
. O, Xəzər dənizinin sahilindədir və Berke evi (ailəsi) kimi tanınan 
Ģimali tatarlar və Hülakular evi (ailəsi, nəsli) adı ilə tanınan cənubi tatarlar arasında 
sərhəddir:  oranın  hakimi  Misir  diyarından  Əbvabi  sultanın  sərəncamı  ilə  təyin 
olunur. 
Əlavə 2. Ġbn əl-Əsir. Əl-Lübab. I.. s.81. Əl-Babi. Bə (hərflərinin) arasında 
əlif  var.  Bu  nəsəb  sərhəddə  (yerləĢən)  bir  yerlə  bağlıdır,  həmin  yer  –  məĢhur 
(tanınmıĢ)  Dərbənd  Ģəhəridir.  Uzun  Həmid  və  Bağdadlı  Muhəmməd  ibn 
Əbdəllahdan  rəvayətləri  öyrənən  Züheyr  ibn  Nueym  əl-Bəbi  və  əl-Həsən  ibn 
Ġbrahim əl-Bəbi buradandırlar. 
Əlavə  3.  Əbu-l-Fida.  Təqvim əl-buldən. s.404. Uzunluq dərəcəsi Ġbn Səid 
və Ətval-ə görə 75
0
 08', Qanun-'a əsasən isə - 66
0
 08 '-dir. En dairəsi Ġbn Səid-də - 
45
0
 08', Ətval-da – 48
0
 08', Qanun`-da – 41
0
 08'-dir. BeĢinci və  ya altıncı iqlimdə 
(yerləĢir).  Bab  əl-Əbvab  (əslində)  bab  (sözünə)  onun  cəm  Ģəklini  (əbvab) 
artırmaqla  düzəlmiĢdir.  Həmin  məkan  bizim  zəmanəmizdə  Bəb  əl-hədid  (yəni 

---

191 
 
dəmir  qapı)  kimi  məlumdur.  (s.405)  Əl-MüĢtərik'də  deyilir:  "Bab  əl-Əbvab 
ġirvandakı Dərbənd Ģəhəridir. (Amma) mən isə deyirəm ki, bizim dövrümüzdə Bab 
əl-Əbvab adında yerə təsadüf edilmir; həmin yer Bab əl-hədid kimi məlumdur, bəzi 
səyyahlar onu Xəzər dənizində Berke ailəsindən olan Ģimali tatarlar və Hülakular 
nəsli kimi tanınan cənubi tatarlar arasında kiçik bir sərhədyanı məntəqə kimi təsvir 
edirlər.  O,  Xəzər  dənizindədir.  Səyyahların  bir  qismi  qeyd  edir  ki,  hal-hazırda 
Dərbənd Xəzər dənizinin sahilində, dənizlə dağlar arasında yerləĢən Ģəhərcikdir: o, 
adı çəkilən Bab əl-hədid'dən bir qədər Ģimalda yerləĢir. Əl-Qanun`da deyilir: "Bab 
əl-əbvab  Xəzər  dənizində  yerləĢən  Dərbəndi  kimi  də  məlumdur".  (Mən  isə 
deyirəm: Bizim zamanımızda o Bab əl-hədid kimi məĢhurdur). 
 
(c.IVsəh. 401) Ər-Ras çayı 
 
O,  Qaliqala  (  Qalı  qala)  dağından  baĢlayıb  Varsana  axan  çaydır.  Xəzər 
dənizinin yaxınlığında o, əl-Kurr (Kür) çayı ilə qovuĢur və onlar bir çay kimi axıb 
adı  çəkilən  Xəzər  dənizinə  tökülürlər.  Təqvim  əl-buldən-də  deyilir:  "Deyilənlərə 
görə,  ər-Rass  çayı  360  Ģəhəri  xaraba  qoyub.  Deyirlər  ki,  Allahtəala'nın  Quranda 
zikr etdiyi "Əshab ər-Ras" kəlamında ər-Ras (çayı) nəzərdə tutulur. 
 
(c.IV.səh. 401) Əl-Kurr (Kür) çayı 
 
O,  Arranla  Azərbaycanı  biri  birindən  (sər)həd  kimi  ayıran  çaydır. 
Mənbəyini  Bab  əl-Əbvab  dağlarından  götürərək,  o,  Arran  ərazisindən  axıb  əl-
Xəzər  dənizinə  tökülür.  Ġbn  Hövqəlin  qeydinə  əsasən  ər-Kurr  çayı  Bərdədən  3 
fərsəx aralı axır. Fars (əyalətində) də nəhr əl-Kurr adlanan bir çay var. Lakin o çay 
birincisi qədər (böyük) və məĢhur deyil.   
 
(səh. 405) Təbrizə olan yol 
 
Hələb  'dən  baĢlayıb  Maridinə,  oradan  da  Himsə  olan  yol  2  gün  tutur.  Əl-
Hims'dən  Cirtə'yə  -  2  günlük,  Cirtədən  Van'a  -  2  günlük,  Van'dan  Vastan'a  3 
günlük, Vastan'dan Sələmas'ə  -  2  gunlük,  və  Sələmas'dən  Təbrizə  -  4 günlük  yol 
təĢkil edir. Beləliklə, Hələblə Təbriz arası  23-günlük yoldur. 
 
Əs-Sultaniya`ya gedən yol 
 
Təbrizdən  oraya  7-günlük  məsafədir;  Hələb'lə      əs-Sultaniya  arası  isə  30-
günlük bir yoldur. 
 
 

---