Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
78 Bu şəxs Bərdə şəhərində anadan olmuş, ilk təhsilini burada almış, sonralar həcc ziyarətinə çıxmış, bu ziyarətdən sonra vətənə qayıtmamışdı. O, Bağdadda qərarlaşmış, elmi, mənəvi axtarışlarını burada davam etdirmişdir. Dövrünün görkəmli ilahiyyatçıları və hüquqşünaslarından təhsil almış Əbu Səid əl-Bərdəyi sonralar sahib olduğu biliklərin geniş təbliği və tədrisi ilə məşğul olmuşdur. O, Bağdaddan Məkkəyə gedərkən həcc ziyarətinə gəlmiş şəxslərlə birlikdə 929-cu ildə qərnatilər tərəfindən qətlə yetirilmişdir. 38 Əbubəkr Əhməd ibn Harun əl- Bərdəyi əl-Bərdici (844-914) öz dövrünün görkəmli hədis tədqiqatçılarından olmuşdur. Bərdənin 14 fərsəxliyində yerləşən Bərdic yaşayış məntəqəsində anadan olmuş bu şəxs sonralar Yaxın Şərqin bir çox ölkələrini gəzmiş, Nişapur, Bağdad və Məkkə şəhərində yaşamışdır. Əhməd Bərdici həmin dövrün tanınmış alimlərindən təhsil almış, sonralar pedaqoji fəaliyyət göstərmişdir. Əhməd Bərdicinin zəngin elmi yaradıcılığından yalnız “Əl-əsma əl-müfrədə” (“Nadir adlar”) kitabının əlyazması zəmanəmizədək gəlib çatmışdır. 39 Əsərdə bəzi peyğəmbər əshabələri, onların ardıcılları, hədis tədqiqatçıları, bu alimlərin vətəni və həmin alimlər haqqında deyimlər öz əksini tapmışdır. Əbubəkr Məhəmməd ibn Abdulla əl- Bərdəyi (961-ci ildə vəfat etmişdir) 40 də Bərdə şəhərinin yetirməsi idi. O, bir müddət Bağdadda yaşamış, xaricilik və mütəzililik cərəyanlarının görkəmli nümayəndəsi kimi tanınmışdır. Məhəmməd əl-Bərdəyi ilə 951-ci ildə görüşmüş İbn ən-Nədim “onu xaricilərin hüquqşünas alimlərindən biri kimi təqdim edərək hüquqa dair on altı əsərinin adını çəkmişdir” 41 . Yəqub ibn Musa əl-Ərdəbili (941-ci ildə vəfat etmişdir), Məkki əl-Bərdəyi (965-ci ildə vəfat etmişdir). Əbdüləziz əl- Bərdəyi (935-ci ildə vəfat etmişdir), Cəfər əl-Marağı (889-967), Musa əs-Səlmasi (990-ci ildə vəfat etmişdir) də bu dövrdə Azərbaycan elmi potensialının zənginliyini yüksək səviyyədə nümayiş etdirmiş alimlərdən olmuşlar. Onlar topladıqları hədislərlə müsəlman hüququnun baxışlar sistemini zənginləşdirmiş, buna görə də İslam Şərqində tanınmışlar. Məsələn, Əhməd əl-Bərdici “hədis dayaqlarından biri”, “fəzilətli”, “zəkalı”, “hafiz” (Quranı əzbər bilən), “nüfuz sahibi”, “inanılmış” kimi məşhurlaşmışdı. Mənbələrdə onun 3 əsəri haqqında xüsusi məlumat verilir, lakin onun “Əshabələr, ardıcıllar və hədis müəlliflərinin nadir adlarının təbəqələri” (ərəbcə yazılmışdır) əsəri daha çox məşhurlaşmışdı. Əsərdə peyğəmbər Məhəmmədin 426 əshabəsi, ardıcılı, davamçısı haqqında müfəssəl məlumatlar toplanmışdır. Həmin dövrdə İslam dini ilə bağlı olan araşdırmalarda Bərdə şəhərindən çıxmış Azərbaycan alimlərinin çoxluğu, fəallığı təsadüfi deyildi. Bərdə vaxtilə Xilafətin Cənubi Qafqazdakı canişinliyinin mərkəzi idi və İslam aləminin mərkəzində (Bağdadda) baş vermiş hərbi-siyasi, dini-ideoloji səciyyəli hadisələr bu şəhərdə də özünün əks-sədasını tapırdı. Ümumiyyətlə, Azərbaycan Xilafət dövründə də zamanın dini-ideoloji, elmi-fəlsəfi mübahisələrinin (bir çox hallarda mübarizənin) mərkəzində olmuşdur. VIII əsrdə Bəsrədə yaranmış mütəzililik Azərbaycanda da geniş yayılmış, IX əsrin ortalarından etibarən hakim dairələr tərəfindən bidət elan olunaraq təqib 79 edilmişdi. Mütəzililər İslam dinində rasional istiqamətli ilk teoloji sistemin yaradıcıları olmuşlar. Onlar “kobud antropomorfizmə qarşı çıxır, ilahi keyfiyyətləri inkar edir, Allahın təkliyini və onun saf mənəvi varlıq olduğunu təbliğ edirdilər” 42 . Quranı dini həqiqət mənbəyi hesab edən mütəzililər bu müqəddəs kitabın sonradan yaradıldığını göstərirdilər. Onlar Quranın “alleqorik təfsirini mümkün hesab edir və rəvayətə kor-koranə riayət olunmasını rədd edirdilər”. 43 IX əsrdə mütəzililər özlərinin ehkamlar sistemini yaratmışdılar. Həmin vaxtadək İslam dinində ehkamların vahid sistemi, dövlət dini tərəfindən etiraf olunan və hamı üçün məcburi olan bir sistem olmadığına görə xəlifə Məmun (813-833) mütəzilizmi ən mükəmməl ilahiyyat sistemi kimi dövlət dini elan etmişdi. Lakin xəlifə əl- Mütəvəkkilin dövründə (847-861) bu təlim yenidən “küfr” elan olundu. Buna baxmayaraq, mütəzililiyin başlıca ideyaları X-XII əsrlərdə də yaşamaqda idi. Bu təlimin əsas ideyaları (antropomorfizmin inkarı, iradə azadlığı haqqındakı müddəalar, Quranın sonradan yaradılması fikri və s.) sonralar şiə ilahiyyatçıları tərəfindən təbliğ olunmağa başlandı. Ədalət və bərabərlik ideyaları ilə zəngin olan mütəzillik təlimi yuxarıda adları çəkilmiş Azərbaycan alimləri tərəfindən də fəal surətdə təbliğ olunmuşdur. VIII yüzillikdə İraq və Suriyada yaranmış, “zühd” (asketizm) əsasında təşəkkül tapmış sufizm (sufilik, təsəvvüf) Azərbaycanda da geniş yayılmışdı. Öncə sufilik passiv formada təzahür etdi (mənəvi kamillik ideyası maddi sərvətə qarşı qoyulur, asket həyat tərzinə üstünlük verilirdi). Mistik cərəyan olan sufizmin səciyyəvi cəhətləri aşağıdakılardan ibarət idi: 1.İrfanın (oxumaq və zehin işlətmək sayəsində kamilləşmənin) xüsusi tərki-dünya təcrübəsi ilə birləşdirilməsi; 2.Müridin mistik məhəbbət yolu ilə Allahı dərk etməyə və tədricən ona qovuşmağa yaxınlaşması təlimi; 3.Müridi Allaha qovuşanadək mistik yol (təriqət) ilə aparan ustadın (mürşidin, pirin) yolunun mühüm olması. Xüsusi rəqslərin və ya duaların sonsuz təkrarı yolu ilə intuitiv idraka, “nurlanmaya”, ekstaza cəhd sufiliyin səciyyəvi əlamətlərindəndir. Sufizmin Azərbaycanda yayılması IX-X əsrlərə təsadüf edir. Şəriət, mərifət, təriqət və həqiqət (Allaha qovuşma) sufizm təliminin başlıca mərhələləridir. Həllac Mənsura görə, sufinin ruhu Allah ilə gerçək qovuşa bilər. Ekstaz anlarında o, “ənəl-həqq” (yəni “haqq, Allah məndədir”) deyə qışqırırmış. Ona görə də Mənsur bidətçilikdə (İslam dininin başlıca ehkamlarına “yenilik” gətirmək cəhdində) təqsirləndirilərək 922-ci ildə edam olunmuşdur. Müsəlman ilahiyyatçısı, mütəkəllim, sufizmin böyük nümayəndələrindən biri olmuş Əbu Hamid Məhəmməd ibn Məhəmməd Qəzalinin (1059-1111) islahatçılıq fəaliyyəti sayəsində ortodoksal İslamda sufiliyin təqibi dayandırıldı. Lakin bu məqamadək sufilik təqib olunan təlim olmuşdur. Sufizmdə şamanizm, buddizm, zərdüştilik, xristianlıq baxışlarının da əlamətləri vardı. Bu təlim yarandığı andan ortodoksal İslama qarşı müxalifətçi ruhda olmuşdur. Sufi Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|