Azərbaycan ssr elmlər akademġyasi tarġX Ġnstġtutu

223 
 
325. Mövlana  Nizaməddin  Kukməri  Həmədanın  Kükmər  kəndindən  çıxmıĢ 
alim  idi.  Qazan  xanın  müsəlmanlığı  qəbul  etməsində  onun  böyük  təsiri 
olmuĢdur.  Həmdullah  Qəzvini  1329-1330-cu  illərdə  «Tarix-i  qozi-de»  əsərini 
yazarkən  o,  Təbrizin  Sahibabad  xanəgahında  yaĢayırdı.  Mövlana  Nizaməddin 
Kukməri  Təbrizin  Çərəndab  qəbristanlığında  dəfn  olunmuĢdur.      Bax:   
«Rovzat-ül-cinan», I cild, səh. 345. 
326. «Tarix-i ġeyx Üveys», səh. 170-371. 
327. «Zeyli Cami-ət-təvarix-i RəĢidi», səh. 174. 
328. «Tarix-i ġeyx Üveys», səh. 174. 
329. «Zeyli Cami-ət-təvarix-i RəĢidi», səh. 227. 
330. «Tarix-i ġeyx Üveys», səh. 174.  
331. Ərəb dilində.  
332. Ə. Ə. Əlizadə. Göstərilən əsəri, səh. 335.  
333. «Zeyli Cami-ət-təvarix-i RəĢidi», səh. 236-237.  
334. Yenə orada.  
335. Yenə orada, səh. 249.  
336. Yenə orada, səh. 281-282; Həbib-üs-ciyər, Tehran nəĢri, III cild, səh, 438.  
337.  Fəzlullah  Nəimi  və  onun  təriqəti  haqqında  ətraflı  məlumat  almaq  üçün 
bax:  З.  Кули-заде.  Хуруфизм  и  его  представители  в  Азербайджане  Баку, 
3970, стр. 89-149. 
338.  Bu  təriqətin  ilk  dəfə  Təbrizdə  meydana  gəlib  yayılması  heç  bir  tədqiqat 
əsərində öz əksini tapmamıĢdır. 
339. Bax:    Əbülfəzl Rəhimov. Nəiminin    öldürülməsi    barədə Nəsiminin 
madde-ye tarixi. «Azərb. SSR EA Məruzələri», 1975, № 1, səh. 90-92.  
340. Burada 32 ərəb əlifbası nəzərdə tutulur. 
341. Bax: Məhəmməd Cavad MəĢkur. Fetne-ye horufiyye dər Təbriz. Məsəlle-
ye  «Bərrəsiha-ye  tarixi»,  sale  çaharom,  Ģomare  çahar,  mehr-aban,  1348,  səh. 
139; Sadiq Kiya. Vajename-ye Qorqani, Tehran, 1330 Ģ., səh. 289.  
342. Nizaməddin ġami. Zəfərnamə, Praqa, 1956, səh. 148-49. 151.  
343. «Mətlə-us-sədeyn», səh. 30; «Rovzət-us-səfa», V cild, səh. 515. 
344. «Mətlə-üs-sədeyn», vər. 267; «Rovzət-üs-səfa», V cild, səh. 557.  
345. ġeyx XosrovĢahi Ömər Mirzə bin MiranĢahın hakimiyyəti dövründə onun 
vəziri  olmuĢdur.  Əbubəkr  Mirzə  qardaĢı  Ömər  Mirzənin  Sultaniyyədəki 
xəzinəsini  qarət  edir.  ġeyx  XosrovĢah  qarət  olunmuĢ  həmin  xəzinə  əvəzinə 
təbrizlilər üzərinə ağır vergi qoyur. Bax: Xondəmir. Dəstur əl-vuzəra, Tehran, 
səh. 343.  
346. «Mətlə-us-sədeyn», vər. 267.  
347. «Rovzət-üs-səfa», V cild, səh. 518, 557. 
348. Yenə orada, səh. 518. 
349. «Mətlə-üs-sədeyn», vər. 336; Lahur nəĢri, səh. 409;  «Rovzət-üs-səfa» V 
cild, səh. 557. 

---

224 
 
350. «Mətlə-us-sədeyn», vər. 336; Lahur nəĢri, səh. 409. 
351. Yenə orada, vər. 333, 337; Lahur nəĢri, səh. 393, 415. 
352. Yenə orada, vər. 372. 
353. «Mətlə-us-sədeyn», vər. 491; «Tarix-i-Diyarbəkriyyə», II hissə, səh. 414. 
3.  Quluzadə  göstərir  ki,  CahanĢah  müxtəlif  dini  təriqət  nümayəndələrini  bir-
birilə  dostluğa,  qarĢılıqlı  hörmətə  çağırırdı.  Z.  Quluzadə  daha  sonra  yazır: 
«Həqiqi (CahanĢahın poeziyada qəbul etdiyi təxəllüsdür  - S. O.) ilk Ģahdır ki, 
antifeodal  ideologiyaya  sahibdir.  hətta  islam  din  xadimləri  onu  allahsızlıqda 
taqsırlandıraraq  Pirbudağı  ona  qarĢı  qaldırdılar.  Bax:  Z.  Quluzadə.  Göstərilən 
əsəri,  səh.  205.  Ġ.  P.  PetruĢevski  haqlı  olaraq  qeyd  edir  ki,  CahanĢahın 
mərkəzləĢdirmə siyasəti hərbi köçəri əyanların narazılığına səbəb olduğu üçün 
onun  dini  məsələlərdə  açıqfikirliliyindən  istifadə  edərək  Ģiəlik  təriqətində  - 
əliallahlıqda  taqsırlandırırdılar.  Bax:  И.  П.  Петрушевский.  Государства 
Азербайджана в XV в. ССИА, вып. I. Баку, 1949, səh. 166.  
355.  CahanĢahın  hakimiyyəti  dövründə  Fəzlullah  Nəimilik  qızı  Qürrət-ül-eyi 
və  Yusif  adlı  bir  Ģəxs  Təbrizdə  hürufilik  ideyasını  yaymağa  baĢlayırlar. 
Təbrizin  Surxab  və  Çərəndab  məhəllələrində  əhalinin  çoxu  onların  ideyasını 
qəbul  edir.  Böyük  bir  hərəkat  baĢlanır.  CahanĢahın  əmrilə  hürufilərin  baĢçısı 
Qürrət-ül-eyn, Yusif və  onların tərəfdarlarından 500 nəfər tonqalda  yandırılır. 
Bax:  «Əhsən-ət-təvarix»,  Əbdülhüseyn  Nəvainin  nəĢri,  səh.  246;  Əli  Mir 
Fetrus.  ConboĢe  horufiyye  zə  nehzəte  pəsixaniyan,  Tehran,  1328  Ģ.,  (1949); 
Sadiq Kuya. Göstərilən əsəri, səh. 284-285; Məhəmməd Cavad MəĢkur. Fetne-
ye horufiyye dər Təbriz, səh. 139-140; yenə onun. Tarix-i Təbriz, səh. 697. 
356. Bax:  В.  А.  Гордлевский.  Дервиш  ахи  Эврана  и  цехи  в  Турции.  «Изв. 
АН  СССР»  1927,  №  12-17,  сер.  VI;1927,  №  12-17,  ser.  VI;  yenə  onun.  Из 
жизни  цехов  в  Турции.  К  истории  «Ахи»  «Зап.  коллегии  востоковедов», 
т., II, вып. 2, 2. изд. АН СССР, Л., 1927; M. X. Heydərov. Göstərilən əsəri, 
səh. 116-117;  yenə  onun. Əxilər kimdir?  «Elm və həyat»  jurnalı, 1978, № 3, 
səh. 28-29. 
357. «Tarix-i  Diyarbəkriyyə»,  II  hissə,  səh.  434-437;  «Rovzat-ül-cinan».  səh. 
212. 
358. «Tarix-i  Diyarbəkriyyə»,  II  hissə,  səh.  434-437;  «Əhsən-ət-təvarix»,  səh. 
462. 
359. Kontarini. Səfərnameha-ye veneziyan dər Ġran, səh. 136-137. 
 
DÖRDÜNCÜ FƏSĠL 
 
1. Bax:  М.  X.  Гейдаров.  Ремесленное  производство  в  городах 
Азербайджана 
в  XVII  в.  Баку,  1967;  səh.  115-153;  yenə  onun.  К  вопросу  о  ремесленных 
организациях  в  городах  Азербайджана  в  XVII  в.,  «Изв.  АН  Азерб. 

---

225 
 
ССР,  серия  обществ,  наук»,  1961,  №  1,  səh.  35-46;  yenə  onun.  О  центрах 
ремесленного  производства  в  Азербайджане  в  XVII  в.  «Изв.  АН  Азерб. 
ССР, серия обществ, наук», 1962, № 3, səh. 43-55; yenə onun. Об органи-
зации  и  развитии  крупных  ремесленных  мастерских  в  городах 
Сефевидского Ирана XVII в., бах: Сб. «О генезисе капитализма в странах 
Востока 
XV-XIX вв.». М., 1962; yenə onun.  О некоторых вопросах организации и 
внутренней эволюции карханэ в Азербайджане в XVII в. «Изв. АН Азерб. 
ССР»  (серия  ИФП,  1966,  №  1),  səh.  60-67;  А.  П.  Новосельцев.  Города 
Азербайджана  и  Восточной  Армении  в  XVII-XVIII  вв.,  жур.  «История 
СССР»,  1969,  №  1,  стр.  103-108;  Н.  А.  Кузнецова.  Материалы  к  харак-
теристике  ремесленного  производства  в  иранском  городе  XVIII  -  начале 
XIX  вв.,  «Уч.  Зап.  ИВАН  СССР»,  т.  XVII,  М.,  1959,  стр.  77-110;  Ф.  М. 
Алиев.  К  вопросу  о  ремесленных  организациях  Азербайджана  второй 
половины XVIII в., «Изв. АН Азерб. ССР», 1957, № 8; Ашурбейли Сара. 
Очерк истории средневекового Баку, 1964, стр. 207-214. 
2. «Tarix-i aləm aray-i Abbasi», səh. 303. 
3. Tavernye, səh. 67. 
4. «Rovzat-ül-cinan»,  I  cild,  səh.  375,  465,  485;  II  cild,  səh.  184,  478; 
«Vəqfname-yi  Zəhiriyyə»  (bax:  Əbdüləli  Karəng.  Asare  bastani-ye 
Azərbaycan, I cild, səh. 375); «Övliya Çələbi səyahətnaməsi», II cild, səh. 251; 
Cemelli Karyeri, səh. 33, 35. 
5. Rafael dyü Man, səh. 187-211; AĢağıda adlarını qeyd etdiyimiz  məxəzlərdə 
göstərilən  sənətkarlıq  növləri  bilavasitə  Təbrizə  aiddir.  «Əhsən-ət-təvarix», 
Seddon nəĢri, səh. 455-457; «Həbib-üs-siyər», IV cild, səh. 432, 500; «Təzkire-
ye Ģah Təhmasib», Kəlküttə nəĢri, səh. 16, ġah Təhmasibin 1575-ci il oktyabr 
tarixli  fərmanı.  Bax:  Əbdülhüseyn  Nəvai.  Məcmue-ye  əsnad  və  mokatebate 
tarixi,  səh. 25; Qazi Əhməd  Qaffari.  Tarix-i cahanaray, səh.  303; Sam Mirzə. 
Tehfe-ye  cami,  səh.97,  132,  142-143,  170,  173;  Sadiqibəy  ƏfĢar.  Təzkire-ye 
Məcmə-ül-xəvass, səh. 97, 170, 254, 270, 271, 276, 288; Qazi Əhməd Qumi. 
Qolestane Honər. Tehran nəĢri, səh. 137, 145, 149, 153, 158; Dust Məhəmməd. 
Halate honərvəran, səh. 13, 27, 35; Əmin Əhməd Razi. Həft iqlim, III cild, səh. 
212, 246, 249, 451; 
«Rovzat-ül-cinan», I cild, səh. 115, 167, 193, 221, 291, 336, 375, 485; II cild, 
səh.  826;  «Tarix-i  aləm  aray-i  Abbasi»,  I  cild,  səh.  306  317-318;  «Övliya 
Çələbi  səyahətnaməsi»,  II  cild,  səh.  251,  254,  266;  ġarden,  II  cild,  səh.  409; 
Tavernye, səh. 67; «Səfərname-ye  Cemelli Karyeri», səh. 33-36; həm də bax: 
M. X. Heydərov. Göstərilən əsəri, səh, 133-134. 
6. «Övliya Çələbi səyahətnaməsi», II cild, səh. 254. 
7. Tavernye, səh. 67; M. X. Heydərov. Göstərilən əsəri, səh. 86. 
8. Tavernye, səh. 67. 

---