Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 24. 11. 2009-cu IL tarixli

______________Milli Kitabxana_____________ 

 151

- «Sən məktəbdə nə ilə məşğul olmuşsan?» 

Şagird cavab verir: «Mən məktəbdə öz kitabəmin 

məzmununu danışdım, səhər yeməyimi yedim, kitabəmi yazdım 

və onu sonacan köçürtdüm. Sonra şifahi tapşırığı soruşdular, 

nahardan sonra yazılı tapşırıq verdilər. Dərslər qurtarandan sonra 

evə gəldim. Otağa girdim, gördüm ki, atam əyləşib. Mən atama öz 

kitabəmi oxudum, o, razı qaldı». 

Bir gün şagird dərsə gecikir. Bu haqda belə danışılır: «Səhər 

ayılanda, anamdan xahiş etdim ki, mənə  səhər yeməyi versin, 

çünki məktəbə  tələsirdim. Anam mənə iki kökə verdi və  mən 

məktəbə getdim. Məktəbdə «çubuq tutan» məndən soruşdu: «Sən 

nə üçün belə gec gəlmisən?» Mən qorxdum və ürəyim döyündü. 

Mən müəllimə yaxınlaşdım və ədəb-ərkanla ona baş əydim». 

Həmin gün şagird üçün uğursuz oldu. Ehtiramla müəllimə 

baş əyməsinin köməyi olmadı. Hələ üstəlik müəllim şagirdə dedi: 

«Sənin əlin heç bir işə yaramaz (yəni pis yazırsan)» və şagirdə bir 

çubuq vurdu. Şagird bunu gözləmədiyindən pərt oldu. Evə gəldi. 

Atasından xahiş etdi ki, müəllimi evə  dəvət etsin və ona qulluq 

göstərsin. Ata müəllimi evə dəvət etdi. Müəllim gəldi, onu başda 

oturtdular.  Şagird müəllimə qulluq göstərməyə  və  məktəbdə 

öyrəndiyini danışmağa başladı. Ata müəllimə səy göstərdiyi üçün 

təşəkkürünü bildirdi və müəllimə təzə geyim və bahalı hədiyyələr 

verdi, barmağına isə üzük taxdı. Tərifli sözlərdən və 

hədiyyələrdən müəllim xoşlandı. Müəllim  şagirdə - gələcək 

mirzəyə ürək-dirək verməyə başladı: «Ey gənc, mənim sözlərimə 

diqqətlə qulaq asdığın üçün, heç bir kəlamı yaddan çıxartmadığın 

üçün, sən yazı  sənətinin zirvəsinə çata biləcəksən və onun 

incəliklərinə yiyələnəcəksən. Səni görüm qardaşların arasında lap 

yaxşı olasan, dostların arasında lap baş olasan, habelə  şagirdlər 

arasında lap birinci olasan. Sən məktəbdə yaxşı oxumusan, 

görürsən, sən artıq savadlı adam olmusan». 

Bu hekayə  hələ  qədimdə çox geniş yayılmışdı. Qazıntılar 

zamanı bu hekayənin 21 nüsxəsi tapılmışdı. Lakin mətn müəllimin 

maaşı haqda fikir yürütmək üçün imkan vermir. Müəllimin evə 

dəvət edilməsi və ona ehtiram göstərilməsi yaltaqlığın tarixini 

göstərən ilk tarixi faktdır, müəllimə  hədiyyə verilməsi 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 152

rüşvətxorluğun tarixinə aid ilk sənəddir.  Şagirdin təhsil haqqını, 

yəqin ki, valideyn ödəməli idi. Lakin valideyn müəllimə  əmək 

haqqından başqa  əlavə  hədiyyə  də verirmiş. Müasir dövr 

baxımından müəllimin aldığı  hədiyyə rüşvət kimi, şagirdin 

hərəkəti isə, yaltaqlıq kimi qiymətləndirilə bilər, lakin bu 

mülahizə  həqiqətdən xeyli uzaqdır.  Əgər  şagird tənbəl və  fərsiz 

olsaydı, birinci hekayədəki kimi, dərsdən yayınsaydı, onda həmin 

mülahizələrə  bəraət qazandırmaq olardı. Hekayədə  tələbkar 

müəllim və çalışqan  şagird surəti yaradılmışdır.  Şərq adət-

ənənəsinə uyğun olaraq bu faktı müəllimə göstərilən ehtiramın və 

qonaqpərvərliyin ilk yazılı nümunəsi kimi də qəbul etmək olar. 

Təsərrüfat həyatının praktiki tələbləri müxtəlif sahəli elmi 

biliklərin yaranmasına səbəb olmuşdu. Məsələn, ulduzların və 

planetlərin müşahidəsi təqvimin tərtib olunmasına, torpaq 

sahələrinin ölçülməsi riyazi qaydaların müəyyənləşdirilməsinə, 

hesablama aparılmasına imkan verirdi. Bina tikintisi, hüquq 

normalarının yaradılması  və qeydə alınması, mülkiyyət və 

sahibkarlıq münasibətlərinin inkişafı gündəlik tələbat idi. 

Təsərrüfat işləri ilə bağlı ölçü, çəki, məsafəni hesablama 

qaydalarını öyrənmişdilər. Ən ağır çəki talant (təqribən 30 kq), ən 

yüngül çəki  şeum (0.04 q) adlanırdı.  Şeum  əslində «dən, taxıl» 

mənasını daşıyırdı. Praktiki tələbat riyaziyyatın inkişafına təkan 

vermişdi.  Şumerlər onluq və altı onluq hesablama sistemi 

yaratmışdılar. Müvafiq qaydada bunların əsasını, 1, 10, 100 və 60, 

120, 180, 3600 və s. rəqəmləri təşkil edirdi. İkiçayarasının sami 

mənşəli  əhalisi bu hesablama qaydasını  mənimsəmişdi. Onlar 

vurma, bölmə, dördbucaq, tənlik və  kəsri bilirdilər. Onlar 

düzbucaq, kub dərəcəyə yüksəltmə, kökalma, cəbr tənliyi və s. ilə 

tanış idilər. 

İkiçayarasında praktiki tələbata uyğun olaraq astronomiya 

xeyli inkişaf etmişdi. Astronomik müşahidələr eyni zamanda 

insan taleyinin və hadisələrin gedişinin göy cisimlərinin 

düzülüşündən asılı olması inamından doğurdu. Müşahidə kahinlər 

tərəfindən zikkurat-məbədlərin zirvəsindən aparılırdı. 

Müşahidələrin nəticəsi yoxlanılıb yazılırdı. Təbiətin daimi 

müşahidəsi nəticəsində  İkiçayarasında qədim təqvim növləri 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 153

yaradılmışdı. Bunlardan biri qəməri təqvimi olmuşdu. Bu təqvimə 

görə, hər ay 29 ya 30 gündən ibarət (ayın dəyişmə  mərhələsi 

təxminən 29.5 sutkaya bərabər idi), il isə 12 aydan və 354 gündən 

ibarət idi. lakin qəməri təqvimi  şəmsi təqvimindən fərqlənirdi. 

Şəmsi təqvim astronomiyaya daha uyğun idi. Təqvimlər arasında 

fərq 11 günə bərabər olurdu. Buna görə hər üç ildən bir təqvimə 

on üçüncü ayı əlavə edirdilər. Günəşin batması günün başlanğıcı 

hesab edilirdi. Ayların  əksəriyyəti təsərrüfat işlərinin 

xüsusiyyətinə uyğun olaraq ad daşıyırdılar. Məsələn, «əkin», 

«biçin», «taxıl», «arpa dadına baxmaq bayramı» və  s.  ay  adları 

vardı. Yeni il bahar fəslinin  əvvəlindən,  əkin işləri başlanan 

dövrdən hesablanırdı. Adətən bu, mart ayına təsadüf edirdi. Günəş 

və ayın hərəkətini müşahidə edir, daimi müşahidə  nəticəsində 

günəş  və ayın tutulmasını  əvvəldən qeydə alırdılar. Bürc 

ulduzlarını tanıyır və onların təsvirini verirdilər.  İkiçayarası 

əhalisi günəş və su saatlarından istifadə edirdilər. «Astronomiya» 

üzrə  dərslik tərtib olunmuşdu.  İkiçayarasında gəmiqayıran, üzən 

körpü (ponton) düzəldən usta sənətkarlar vardı. Böyük çayları 

üzüb keçmək üçün üfürülmüş tuluqlardan istifadə edirdilər. 

Təbabət ovsunla sıx  əlaqəli idi. Ağır xəstələri ovsunla 

müalicə edirdilər. Türkəçarə müalicə aparanlar (aşinu, maşmaşu) 

ilə yanaşı savadlı  həkimlər (azu) də vardı. Qazıntılar zamanı 

hökmdar Qudeanın vazası  aşkar edilmişdi. Onun üzərində ilan 

şəklində  əsaya sarınmış sağlamlıq allahının simvolik təsviri 

düzəldilmişdi. Bu əlamət müasir təbabətdə  də  həkimlik rəmzini 

bildirir. Güman edirlər ki, İkiçayarasında ilk həkimlər kahinlər 

olmuşlar. Həkimlər fal və müalicə yolu ilə bir çox xəstəlikləri 

müalicə edirdilər. Onlar gözdən kataraktı götürür, soyuqdəyməni 

müalicə edir, dəri şişini kəsir, sınığı düzəldir, uşaq tuturdular. Bir 

sıra xəstəliklərin, o cümlədən ciyər, mədə, bağırsaq xəstəliklərinin 

əlamətini müəyyənləşdirə bilirdilər. Dərmanları müxtəlif 

bitkilərdən, heyvan maddələrindən və mineral maddələrdən 

hazırlayırdılar. 

İkiçayarasında təbabət üzrə vəsait və göstərişlər hazırlanırdı. 

Bunlardan biri «Nippur həkiminin arayış kitabçası» (e.ə. XXIV 

əsr) adlanırdı. Burada 15 müalicə qaydası əks olunmuşdu. Nippur 

---