ayn xəstəliklərə qarşı davamlılığı və həssaslığı bəzən fərqli xarakter daşıyır.
Məsələn, ağ Leqqorn cinsli toyuqların ieykoza davamlı bəzi xətləri (8,7%)
monositoza (qanda limfositiərin miqdarının artması) daha həssas, İeykoza
həssas olan xətlər isə, əksinə, monositoza daha davamlı (65%) olur
(cədvəl 37).
Cədvəl
37,
Toyuqların m ü xtəlif xətlərinin İeykoza və m onositoza davamlılığı
(F.H utt, 1982)
Xətlər
Ölüm, %-lə
Leykoz
Monositoz
İeykoza davamlı
6,5
1,0
İeykoza davamlı
8,7
7,4
Leykoza həssas
65,0
0
Xəstəliklərə davamlılığın növbəloşməsi. Populyasiyalarda xəstəliklərə
davam lılığın və həssaslığın cinsdaxili genetik müxtəlifliyinin öyrənil
m əsinin xüsusi əhəmiyyəti vardır. M astitlərə, İeykoza, atrofik rinitə,
M arek xəstəliyinə görə genetik davamlılığın müxtəlifliyi heyvan
sürülərində törədicilərin və ailələrin kütləvi seçmə işlərinin aparılm asına
mühüm zəmin yaradır
(cədvəl 38).
Lakin bu üsul genetik müxtəlifliyin
azlığı ucbatından iri buynuzlu heyvanlarda qısırlığın və quşlarda
ölümün qarşısının
alınm asında qeyri-səmərəli hesab edilir (h2=0,0!-
0,04). X əstəliklərə davam lılıq kəmiyyət əlaməti olduğundan onu ləyin
edərkən yalnız əlam ətlərin növbələşməsini möhkəmlətmək üçün Lətbiq
edilən üsullardan istifadə olunm alıdır. G enetik müxtəlifliyin aşağı
m ənalarında kütləvi seçmə deyil, yalnız törədicilərin və ailənin arasında
seçmə aparılm alıdır. Bu məqsədlə ailələrin xəstəliklərə davamlılığı və
həssaslığı aşkar edilməli, törədicilər isə törəmələrin xəsləliklərə davam
lılığına görə qiym ətləndirilm əlidir. H eyvanların xəstəliklərə d avam
lılığının artırılm asının ən əlverişli və səmərəli üsulu rezistent törədi
cilərdən və ailələrdən geniş istifadə olunm asından ibarətdir.
397
Cədvəl 38
Bəzi xəstəliklərə qarşı davam lılığın növbələşm ə əmsalı
(V .L .P etu xo v və b., 1985)
Xəstəliklər
h-
(növbələşmə əmsalı)
Xəstəliklər
h:
(növbələşmə
əmsalı)
İri buynuzlu heyvanlar
Mastit
0,05-0,40
Ətraf xəstəlikləri
0,13
Brusellyoz
0,19
Yumurtalığın kistası
0,16-0,43
Vərəm
0,08-0,30
Ketoz
0,10-0,25
Leykoz
0,05-0,58
Doğum parezi
0,10
Çənələrə
Timpaniya
0,10
davamlılıq
0.28-0,42
Qısırlıq
0,00-0,10
Donuzlar
Leptospiroz
0,20
Plevrit
0,13
Atrofik riniı
0,13-0,60
Osteoxondrit
0,40
Pnevmoniya
0 .1 4
Ətrafların zəifliyi
0 ,1 0
Iiymerioz
(koksidioz)
Marck xəstəliyi
Nyukasl xəstəliyi
Toyuqlar
0,28
0 , 1 4 -0 , 6
0,07-0,17
6-10 həftəlik cücələrin ölüm ü
Y aşlı to y u q la rın ölüm ü
—
0,2
0,4
Törədicilərin və ailələrin kompleks qiymətləndirilməsi.
Hazırda
heyvandarlıqda süni mayalama üsulundan geniş istifadə olunması hər bir
törədicidən minlərlə törəmələrin alınmasına zəmin yaradır. Lakin bu zaman
qaramal sürülərində genetik çatışmazlıqların və xəstəliklərə davamlılığın
azalması halları daha geniş vüsət alır və onların arealı çox genişlənir. Buna
görə də törədicilərdə müsbət və mənfi əlamətlərin vaxtmda aşkar edilməsi
məqsədilə onlarda məhsuldarlıq əlamətləri, xəstəliklərə davamlılığın, həssas
lığın, zərərli resessiv genlərin heteroziqot daşıyıcılığın olması dəqiqliklə
müəyyənləşdirilməlidir. Bunun üçün isə törədicilər və ailələr kompleks
üsullarla müayinə edilməli və qiymətləndirilməlidir. Kompleks sürətdə
müayinələrin aparılması anomaliyalara və
g e n e t i k
çatışmazlıqlara görə
steril, yüksək məhsuldar, xəstəliklərə davamlı və uzun müddətli təsərrüfat
yararlığına malik olan ailələrin formalaşmasına çox ciddi zəmin yaradır.
Davamlı heyvan cinslərinin seleksiyasının səmərəliliyinin artırılması üçün
yalnız rezistentliyı yüksək olan törədicilərdən və dişi fərdlərdon istifadə olun
malıdır. Sübut olunmuşdur ki, bu üsulla seleksiya işləri aparılan sülhlərdə
həssas
a t a
və analardan
i s t i f a d ə
olunan sürülərə nisbətən heyvanların
xəstəliklərə davamlılığı 30-50 dəfə yüksək olur.
398
12.4. Quşların xəstəliklərə davamlılığına görə seleksiyası
Toyuqların pulloroza (tip ) davamlılığa gora seleksiyası.
Quşçuluq təsər
rüfatlarına ən böyük iqtisadi zərəri Salmonella pullorum bakteriyaları tərə
findən törədilən pulloroz xəstəliyi verir. Pulloroz
- cavanlarda bağırsaqların
və parenxımatoz orqanların, yaşlı quşlarda isə yumurtalığın iltihabı ilə
xarakterlənir. Quşların pulloroza davamlı xətlərini yaratmaq üçün ən
səmərəli və əlverişli üsul təbii seleksiyaya üstünlük verilməsidir. Quşların
pulloroza davamlılığım artırmaq üçün onların yüksək temperaturda saxlan
ması istiqamətində maraqlı təcrübələr aparılmışdır. Bu məqsədlə 10 günlüyə
qədər bədən temperaturu 38,9°C olan cücələrin saxlandığı binada tempera
turun tədricən artırılması nəticəsində onların temperaturu 4 yaşlı toyuqlara
məxsus olan həddə (41-42°C) çatdırılmışdır. Bədən temperaturu həmin
həddə daha tez sürətlə çatan cücələr pullorozun törədicisi ilə süni olaraq
yoluxdurulduqda onlar temperaturu daha zəif sürətlə yüksələn fərdlərə nis
bətən pulloroza qarşı çox davamlılıq göstərmişlər. Alimlərin fikrincə, bunun
əsas səbəbi temperaturu çox sürətlə yüksələn orqanizmdə immunoqlobulın-
lərin çox sürətlə və dayanıqlı sintez olunmasıdır. Leqqorn cinsli toyuqlarda
bədən temperaturu rod-ayland cinslilərə nisbətən çox sürətlə yüksəlir və
onların pulloroza davamlılığı yüksək olur, Göründüyü kimi, pulloroz mühi
tin irsi davamlılığa təsirinin sübutu üçün ən xarakterik nümunədir. Müəyyən
edilmişdir ki, həyatının ilk günlərində 35°C temperaturda yetişdirilən cücələr
daha sağlam o.lur və az xəstələnir, 30ÜC temperaturda yetişdirilən cücələr isə
pulloroza çox davamsız olur.
Eymerioza (koksidioza)
davamlılığa
görə
toyuqların
seleksiyası. Toyuqla
rın eymcrioza davamlılığı daha geniş və ətraflı öyrənilmişdir. Bu məqsədlə
süni olaraq eymeriozun oositləri ilə yoluxdurulmuş cücələr üzərində lü
günlük müşahidə aparılaraq müəyyən edilmişdir ki, davamlı cücələr arasında
xəstələnmə 15%, həssas cinslərdə iso-72% olmuşdur. Başqa bir seleksiya
təcrübəsində 3 il müddətində eymeriozla xəstələnmə 62,1%-dən 14,1%-ə
qədər azalmışdır. Digər seleksiya təcrübəsində ağ leqqorn cinsli cücələri
Eymeriozun törədicisi Eymeriya tenella ilə süni yoluxdurduqda cücələr
arasında ölüm faizi 29-90%, orta hesabla isə 60,7% təşkil etmişdir. Lakin 3-4
illik seleksiyadan sonra həmin təcrübə təkrar olunduqda cücələr arasında
ölüm 22,1%-ə qədər azalmışdır. Toyuqların eymerioza davamlılığında
bədənin diri kütləsi çox mühüm əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, davamlı cins
və xətlərin cücələrinin diri kütləsi (115q) həssaslara (94q) nisbətən xeyli artıq
olur. Orta diri kütləyə malik olan cücələrin yaşama müddətləri arasında
müsbət korrelyasiya (r=0,43) mövcuddur. Seleksiya prosesində qruplar
arasında xəstəliyə davamlılığın genetik dəyişkənliyi artdığı halda, qruplar
daxilində, əksinə, xeyli azalır, eymerioza davamlılığın növbələşmə əmsalı isə
- 0,28-ə bərabər olur.
Murek xəstəliyinə davamlılığa görə toyuqların seleksiyası.
Bu sahədə ən
maraqlı təcrübə 30 il ərzində F.Xatta və P.Kolle (1982) tərəfindən aparılmış
və müəyyən edilmişdir ki, Marek xəstəliyinə qarşı davamlı toyuq cinsləri
399