təsərrüfatının davamlı inkişafına çox güclü neqativ təsir göstərməsidir. Dünyada
ərzaq çatışmazlığının qarşısının alınmasında genetika elminin, o cümlədən
baytarlıq təbabəti genetikası və biotexnologiyanın olduqca böyük rolu vardır.
Bu baxımdan alimlər genetikanın nəzəri və praktiki məsələlərinə, genetika
mühəndisliyindən bitkilərin, heyvanların, mikroorqanizmlərin seleksiyasında,
heyvanların xəstəliklərinin müalicə və profilaktikasında səmərəli üsulların tətbiq
edilməsindən geniş istifadə olunmasına, biotexnologiyanın son nailiyyətlərinə geniş
yer verilməsinə önəmli yer verirlər. Ərzaq ehtiyatı problemlərinin davamlı və
dayanıqlı surətdə həll edilməsində kənd təsərrüfatı heyvanları və quşlann
xəstəliklərinin qarşısının alınması üçün irsi xəstəliklərlə mübarizə apanlmasmda,
ətraf mühitin mühafizəsində və ekoloji disbalansın aradan qaldırılmasında,
genetikanın və onun bir şaxəsi olan baytarlıq təbabəti genetikasının və
biotexnologiyanın müstəsna əhəmiyyəti vardır. Müasir genetika elmi sahəsində
fundamental kəşflərin edilməsi, yeni mütərəqqi üsullarla elmi tədqiqatların
aparılması heyvan, bitki və mikroorqanizmlərin seleksiyasında və ərzaq
çatışmazlığının qarşısının alınmasında ümdə rol oynayır. Məhz bu elmlərin dinamik
inkişafi sayəsində yeni yüksək məhsuldar buğda, arpa, vələmir, qarğıdalı,
günəbaxan, çuğundur, kartof, yonca, üzüm
sortlan yaradılmışdır. Bitkiçilikdə
totipotentlik hadisəsi istənilən somatik hüceyrənin bitkiyə başlanğıc verməsi,
mikroklonal çoxalma üsulu ilə fillokser xəstəliyinə çox davamlı üzüm sortunun
yaradılması, genlərin köçürülməsi yolu ilə
ildə 7 metr inkişaf edən və çox yüksək
oduncaq məhsulu verən evkalipt ağacı
növünün, yüksək məhsuldar qaramal, camış,
qoyun, keçi, donuz, quş, an cinslərinin yaradılması genetika mühəndisləiyinin
mütərəqqi nailiyyəti hesab olunur. Genetika mühəndisliyinin biotexnoloji
proseslərdə geniş istifadə edilməsi nəticəsində ərzaq və yeyinti məhsulları
sənayesinin inkişafına çox mühüm zəmin yaradılmışdır. Yüksək texnologiyalar
tətbiq olunmaqla Escherichia coli bakteriyasının 1- treonin amin turşusu və vitamin
B
2
- riboflavin sintez edən sənaye ştammlan, o cümlədən lizin, somatotropin (boy
hormonu), sellülazahhk və s. bakteriya növləri alınmışdır. Hazırda artıq çörək emalı
üçün yeni mayalar, yeyinti sənayesində işlədilən müxtəlif zülallar (yumurta zülalı-
ovalbumin, əzələ zülalı- miozin və s.), həmçinin biotexnoloji üsulla heyvan və
quşlann infeksion xəstəliklərinin spesifik prfilakhkası üçün yeni, müasir standartlara
uğyun, yüksək immunegenliyə malik, orqanizm üçün tamamilə təhlükəsiz vaksin və
immun serumlar sintez olunur. Genetikanın üsullarından baytarlıq təbabəti və
heyvandarlıq təcrübəsində aşağıdakı məqsədlər üçün daha çox istifadə edilir:
- xəstəliklərə davamlı və yüksək rezistenthyə malik olan heyvan, quş və an
cinslərinin və xətlərinin yetişdirilməsində;
- Heyvan, quş və anlann mənşəyinin təyin olunmasında;
- Dölün keyfiyyətinə görə törədicilərin qiymətləndirilməsində;
- Törədicilərin sitogenetik attestasiyası zamanı;
- Vəhşi xəzdərili heyvanlann genetik xüsusiyyətlərinin öyrənilməsində.
Müasir baytarlıq təbabəti genetikası və biotexnologiyaelmi aşağıdakı əsas
problemlərin öyrənilməsi ilə məşğuldur:
92
- Kifayət qədər insulin, interferon, antibiotiklər, viatminlər, əvəz olunmayan
amin turşuları, yem və qida zülalları, əlavələri, bitkilərin mühafizəsi üçün
preparatlar və s istehsalı;
- Ontogenezdə genlərin tənzimlənməsi, informasiyası və idarə edilməsi;
- Genlərə təsir etməklə onun idarə olunmasını və tənzimlənməsini nəzarətə almaqla
heyvanların, quşların və balıqların məhsuldarlığının və xəstəliklərə davamlılığının
artmlması, arzuolunmayan (anomal) əlamətlərin qarşısının almması;
- Mutasiya prosesinin idarə edilməsi texnologiyasının işlənib hazırlanması
yolu ilə mütərəqqi, əlverişli, səmərəli irsi dəyişkənliyə nail olmaqla yeni
mikroorqanizm ştammlannm, bitki növlərinin, heyvan, quş və an cinslərinin
yaradılması və onların xəstəliklərinin qarşısının alınması;
- Heyvanlarda cinsiyyətin tənzim olunması (bu proses hələlik ipək qur
dunun cinsiyyətinin tənzimlənməsi üçün mümkün olmuşdur);
- Heyvanlarda genlərin surətinin alınması üçün somatik hüceyrələrdən alı
nan xüsusi genetik materialın yumurta hüceyrəsinə köçürülməsi (bu mani-
pulyasiya hələlik amfıbiya, balıq və siçanlarda uğurlu nəticələr verib);
- Genetik surətin alınması yolu ilə yüksək məhsuldar-elit və xəstəliklərə
davamlı heyvan, quş və an cinslərinin yetişdirilməsi;
- Radiasiyanın, kimyəvi mutagenezin və ekoloji fəsadların mutagen təsirindən
insan və heyvanlann irsiyyətinin mühafizəsi problemleminin həll olunması;
- Heyvanlann və quşlann irsi xəstəlikləri ilə kompleks mübarizə üsullarının
öyrənilməsi və rasional mübarizə tədbirlərinin işlənib hazırlanması.
Son illər nəzəri və eksperimental tədqiqatlann təhlili sübut edir ki, canlı
aləm Günəş sisteminin inkişafının başlanğıc mərhələsində qeyri-üzvi birləş
mələrlə üzvi birləşmələrin sintezindən yaranmış və kimyəvi evolyusiya
(evolutio-latınca çevrilmə, təkmilləşmə, təkamül mənasım verir)
nəticəsində
formalaşmışdır.
Kimyəvi evolyusiya təlimi
dünya şöhrətli alim Lui Paster
tərəfindən irəli sürülmüş və sonralar akademik A.İ.Oparin tərəfindən inkişaf
etdirilərək müasir elmdə dərin kökü olan təlim kimi etiraf edilmişdir. Bu gün
artıq dünyanın tanınmış alimləri bu təlimi yüksək qiymətləndirməklə onu
məmnuniyyətlə dəstəkləyirlər. Həmin təlimə görə cansız maddələrin canlı
maddələrə çevrilməsindən yaranan zülal kolloid kompleksi mühitdəki suyu
özünə çəkərək (adsorbsiya) hüceyrə membranını əmələ gətirir. Sonra xüsusi
hüceyrə komponentləri-koatservatlar (koatservatio-latınca koma, toplanü,
toplanma deməkdir) sintez olunur, onlardan isə ilk canlılar-protobiontlar
(«protos»-yunanca ilk, «bions»-canlı deməkdir) yaranır. Bu prosesin sonu
hüceyrənin və çoxhüceyrəli orqanizmlərin evolyusiyası ilə nəticələnir.
Kimyəvi evolyusiya təliminin əsaslı olmasını qədim meteoritlərin astroidlərinin
(daş qəlpələrinin) səthində hopmuş vəziyyətdə öz xüsusiyyətlərini indiyədək
saxlayan üzvi birləşmələrin (hətta amin turşularının) tapılması bir daha təsdiq edir.
Bu təlim bir daha sübut edir ki, hər bir canlı yalnız fərdi inkişaf qanunauyğunluqları
əsasında özünəməxsus olan genlərin, molekullann birləşməsi, təkamülü və cinsiyyət
hüceyrələrinin qarşılıqlı assimilyasiyası nəticəsində formalaşır, öz nəslini saxlayır.
Beləliklə, kimyəvi evolyusiya təlimi bir daha Ç.Darvinin insanın əcdadının meymun
93