217
türk miqrasiyası Ön Asiyadan Ural və Altay bölgələrinə olmuĢdur. Yazılı
qaynaqlar m.ö. III-I minillər boyu Ön Asiyada Subar, Aratta, Qut, Padar,
Turuq (Türk), Saqa, Qamər, Kuman, Zəngi, Bars, QaĢqay, Ərmən, Urmu,
Qarqar, Aran, Alban, Azər, Kaspi, Polad və sair onlarla bölgə adını və
eyni adlı imperiya, dövlət, bəylik və dərəbəylik olduğunu qeyd etmiĢdir.
6. Onomastik bəlgələr. Qədim türk onomastikasının Ön Asiyada
yazılı qaynaqlarda yer alması və sonralar Güney Avropadan Güney Sibir
və Türküstan bölgələrinə qədər böyük ərazilərdə üzə çıxması xronoloji
ardıcıllıq baxımından miqrasiyanın vaxtı və yönü haqqında bilgi verir.
Ön Asiyada iĢlənən türkcə çay, dağ və yer-yurd adları, Ģəxs və boy adları
buradan gedən boyların etnik yaddaĢında yaĢamıĢ və yeni Atayurdlarda
yenidən iĢlək olmuĢdur. Bu bəlgələrin böyük bir qismi yuxarıda sadalan-
mıĢdır, digər qismi (etnonimlər) isə VIII Bitikdə verilmiĢdir.
7. Dilçilik bəlgələri. Bugünə qədər prototürk dili və dialektləri, türk
dilinin tarixi qramatikası tədqiq olunmamıĢdır.
99
Ona görə də türk dilinin
nə vaxt və hansı coğrafi məkanda yaranması haqqında indiyəcən deyilən
fikirlər subyektiv baxıĢın məhsuludur. Türk dillərində substrat və adstrat
elementlər, areal izoqlosları və Ön Asiyanın ölü dillərində (hat, sumer,
akad-asur, elam, kassi, hurri-urartu) özünü göstərən türkizmlər, özəlliklə
alınma etnoqrafik və onomastik terminlər türk boylarının ilkin Atayurdu
haqqında aydın təsəvvür yaradır və bütün parametrləri ilə bu Atayurd Ön
Asiyada görünür.
Rəng bildirən sözlərdə cəhət anlamının təhlili göstərir ki, proto-
türklərin quzeydəki dənizi qara, güneydəki iki dənizi qırmızı, batıdakı
dənizi ağ, doğudakı dəniz və gölləri isə göy adlandırması rənglərin türk
dillərində sistem təĢkil edən cəhət anlamı ilə bağlıdır. Adı çəkilən dəniz
və göllərin coğrafi koordinatlarının Ön Asiyada kəsiĢdiyi nöqtə isə bu
adları onlara verənlərin Atayurdu olan Ġkiçayarasının quzeyinə düĢür.
Yön-istiqamət bildirən ön, arxa (geri), sağ və sol sözlərindəki cəhət an-
lamı da doğuya gedən türklərin dilində miqrasiyanın yönünü bildirir və
bu miqrasiyanın Ön Asiyadan baĢladığını göstərir.
99
Bəzi dilçilərin türk dilinin təsnifi qədim dövr yazıları, mənim prototürk dialektlərinə
aid məqaləm
(1986) problem haqqında yalnız ötəri məlumat verir. Ona
görə də, türk di-
linin tarixi probleminin ana xətlərinə toxunmayan bu yazılır ciddi əhəmiyət daĢımır. Bu
baxımdan, VII Bitikdə nəzərdən keçirdiyimiz qlottogenez, areal izoqlosları, prototürk
dialektləri, fonetik və qramatik quruluĢun təkamülü, protoazər və azər dialektlərinin ya-
ranması kimi məsələlər bütövlükdə bu problemin çözülməsinə yardım edir.
218
Yazılı qaynaqlar Atayurd hüdudlarından batıda qalan bölgələrdə
türk izlərini versə də, Ġç Anadoluda arxeoloji bəlgələrin bir neçə etnosa
aid olması göstərir ki, bunlardan yalnız biri türklərə aid ola bilər və bu da
daha çox hatlara uyğun gəlir. Alacahöyük basırıqları hatlara aid edilir.
100
Bu baxımdan, hat dilində xeyli türk sözünün iĢlənməsi və Alacahöyük ba-
sırıqlarında görünən nəsnələrin sonrakı türk basırıqlarındakı tipoloji ya-
xınlığı bu ehtimalı gücləndirir.
Orta Anadoluda yazılı
qaynaqlar
hatlardan
sonra qaşqay, urmu boylarını qeyd edir ki, bunların da türklüyü
quĢqu do-
ğurmur.
101
TanınmıĢ türkoloq A. N. Samoyloviç 40 il sovet dilçilik məktə-
binin lideri olmuĢ akademik N.Y. Marrın yazdığı bu sözləri yüksək dəyər-
ləndirmiĢdir:
«
Aralıqdənizi sahillərində türklərin tarixi varlığı yunan və
latın dillərinin yaranmasından, yunan-rum dünyasının ortaya çıxmasından
əvvəldir
».
102
Vaxtilə, türk tarixinə sağlam baxıĢı ilə ətrafındakı alimlərdən
fərqlənən Atatürk də Anadoluda türk izinin miladdan öncəki minillərə
gedib çıxdığını söyləmiĢdir.
Göründüyü kimi, müxtəlif elm sahələrinin ortaya çıxardığı tarixi
bəlgələr türk etnosunun ilkin Atayurdunun Ön Asiyada yerləĢməsi fikrini
obyektiv məcraya salır. Bu fikri təkzib etmək istəyən subyektiv baxıĢlı
yazarlar yuxarıda sa-
dalanan bəlgələri bir-
bir təkzib etmək üçün
əks dəlil gətirmək
zo-
rundadırlar,
fəqət
əla-
həzrət Tarix
onlara bu
bəlgələri vermir. Urmu
teorisi isə tarixi bəlgə
sarıdan sıxıntı çəkmir.
Beləliklə,
bəzi Dünya
xalqlarının ortaya çıx-
dığı bəlli bölgələrin or-
tasında, ilk mədəniyət
beĢiyi Ön
Asiyada türk
etnosunun doğulduğu
Atayurd belə görünür:
100
ИДВ, 1988, 40-41.
101
Azər xalqı, 47-53.
102
Самойлович, 1935, 119.
219
Ön Asiyada türk etnosunun qədim etnik-kultur arealı
zaman-zaman daralsa da, vaxtilə buradan getmiĢ saqa-
qamər boylarının qayıdıĢı türk etnik sıxlığını xeyli
artırıb, protoazər boylarını dirçəltdi. Saqa və qamər
boylarının Azərbaycana qayıdıĢı Azər xalqının və
azər türkcəsinin yaranma prosesini baĢa çatdırdı.
Azər
xalqı formalaĢana qədər Atayurdda keçirdiyi protoazər dövrü m.ö. II mini-
lin ortalarından baĢlayıb m.ö.VII əsrə
qədər
davam
etmiĢdir.
Türk boyları-
nın Atayurddan ikinci
böyük
köçü (m.ö. II minil) burada qalan türk etno-
sunun demoqrafiyasında böyük itki və etnik seyrəlmə ilə nəticələnsə də,
artıq m.ö. XV əsrdən sonra lokal bölgələrdə qalan türk boyları içində dörd
dialekt üzrə protoazər dilinin və xalqının formalaĢma prosesi də baĢlan-
mıĢdı. Bu baxımdan, ikinci Atayurdda formalaĢan digər türk xalqlarından
fərqli olaraq, Ata ocağında qalan azər-xəzər boylarının Atayurdu kənarda
deyil, prototürk yurdunun içində idi. Bu yurdun güney və güney-batı coğ-
rafi hüdudları xeyli içəri çəkilmiĢ, oralar baĢqadilli etnoslarla dolmuĢdu.
Zaman-zaman Azərbaycana saqa-qamər, hun, bulqar, subar, qıpçaq, oğuz
boylarının qayıtması azər etnik coğrafiyanın bərpa oluması ilə nəticələndi.
Ərəbdilli qaynaqlarda
«Azərbay-
can xəzərlərin ölkəsidir» və
«Azərbay-
can qədimdən türklərin yaşadığı ölkə-
dir» kimi deyimlər gerçək durumu bil-
dirirdi.
103
Bugünkü azər türklərinin ya-
Ģadığı etnik coğrafiya vaxtilə protoazər
boylarının yayıldığı
tarixi
coğrafiyanın
hüdudları
ilə üst-üstə düĢür:
Saqa kulturunun Ön Asiyada ya-
randığını
vurğulayan
tanınmıĢ rus ta-
rixçisi M. Ġ. Artamanovun fikrini «mə-
sələyə düzgün yanaĢma» kimi dəyərləndirən B.V.Texov arxeoloji bəlgə-
lərə
söykənərək
yazır ki,
saqa boyları Qafqazın və
Qaradənizin quzeyinə
getməmiĢdən öncə uzun müddət Ön Asiyada yaĢamıĢlar. Saqa kulturunu
103
Бцнйадов,
1989, 174; Azər xalqı, 10-33; Ġbn Xordadbeh ərəblərə qədər Aran,
Curzan və əs-Sisacan bölgələrinin xəzərlərə tabe olduğunu yazırdı (Ибн Хордадбех,
1986, 108).
Protoazər
Atayurdu
Dostları ilə paylaş: |