Gülsüm Hüseynova

 
 
       Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası  
 
 
202 
202 
götürən  adam»  mənasında  qeydə  alınmışdır.  Tat  dilinin 
Abşeron  ləhcəsində  xiran  «almaq»  mənasında  işlənən  feldir. 
Belə düşünmək olar ki,  «Bəhərxır» sözünün tərkibindəki  «xır» 
komponenti məhz bu fellə bağlıdır. 
Tatlarının  məşğul  olduğu  sahələrdən  biri  də  arıçılıqdır. 
Ona  görə  də  tat  dilində  arıçılıqla  bağlı  bir  sıra  leksik  vahidlər 
işlənir  ki,  onlar  terminoloji  səciyyə  daşıyır.  Məsələn:  əng 
«arı»,  əngdor  «arıçı»,  soya,  birin  «arı  səbəti»,  şum  «şan», 
dərəmum  «arının  səbətin  qapısını  mumla  örtməsi»,  şah  «ana 
arı»,  kələsər  «erkək  arı»,  ləşgər  «işçi  arı»,  vəçə  əng  «arı 
balası»  (vecəsi),  əssəl  «bal»,  nüne  «yuva»,  şəhəkü  «çarpaz 
ağac»  və  s.  Tat  dilinin  arıçılıq  terminlərindən  bir  neçəsini 
nəzərdən keçirək.  
Kələsər.  Tat  dilində  bu  söz  «işçi  arı»  mənasında  qeydə 
alınmışdır. Dialekt və şivələrdə «işçi arı»; «təzə əkilmiş tənək» 
mənalarına rast gəlinir. 
Vəcə.  Tat  dilində  bu  söz  yeni  əmələ  gəlmiş  arı  ailəsi 
mənasında  işlənir.  İ.Tahirov  həmin  sözü  geniş  təhlil  etmişdir. 
O  göstərir  ki,  vəcə  Quba  dialektində  (121,  233)  və  İsmayıllı 
rayonu  şivələrində  işlənir.  Bu  sözün  tat  dilindən  keçməsi 
ehtimal olunur. Məlumdur ki, qədim İran dillərində sözönü «v» 
səsini  saxlayan  dillərdən  biri  də  tat  dilidir.  Qədim  İran 
dillərində  sözönü  «v»  tarixi  inkişaf  prosesində  fars,  tajik  və  s. 
dillərində  «b»  səsinə  keçmişdir  (264,  89).  Sözönü  «v»  talış 
dilində  də  qalmışdır  (230,  228).  Əyanilik  xatirinə  bir  misala 
diqqət yetirək. 
Haqqında danışdığımız vəcə sözü orta fars dilində vaççağ 
şəklində  işlənmişdir  (175,  85).  Vəcə  sözünün  müasir  fars 
dilində  qarşılığı  bəççe-dir.  Qanunauyğun  olaraq,  orta  fars 
dilindəki 
«v» 
müasir 
fars 
dilində 
«b»-yə 
keçmişdir. 
Azərbaycan  dilində  beçə  «cavan  xoruz»  sözü  də  işlənir.  Bu 
fonetik və semantik variantların tarixən bağlı  olmasına heç bir 

---

 
 
       Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası  
 
 
203 
203 
şübhə  yoxdur.  Ancaq  bilmək  lazımdır  ki,  ədəbi  dil  və 
dialektlərin  yolu  heç  də  həmişə  bir-birinə  uyğun  gəlmir.  Belə 
ki,  ədəbi  dildə  səs  dəyişmələri  baş  verdiyi  hallarda  belə, 
dialektlərdə  köhnə  «format»  özünü  mühafizə  edə  bildir.  Lakin 
b-v  əvəzlənməsi  Quba  dialekti  üçün  və,  ümumiyyətlə,  şərq 
qrupu dialekt və şivələri üçün xarakterik deyil. 
Bu hadisə, əsasən, qərb və qismən şimal qrupu dialekt və 
şivələrində aiddir (133, 86). Doğrudan da, Şəkidə və Göyçayda 
«yeni əmələ gəlmiş arı ailəsi» mənasında veçe sözü işlənir (84, 
199; 141, 27). 
Tat  dilində  vəcə  «bala,  körpə»  deməkdir  (59,  103).  Quba 
dialektində  həmin  söz  daha  da  konkretləşərək,  «körpə  arı» 
anlamında  işlənir.  İsmayıllı  rayonu  şivələrində  isə  vəcə  keçi 
balasına deyilir. – Bu gün vəcələr yaxşı otdadı (137, 66-67). 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  İran  dillərində  vəçə  təzə 
pöhrələrə deyilir. Bəzən kiçik uşaqlara «vəçə» deyilir. Məsələn 
talış  dilində:  In  əğılon  əçey  vəçonin  «Bu  uşaqlar  onun 
balalarıdır».  Talış  dilində  vəçə-xıçə  qoşa  sözu  də  işlədilir  ki, 
bu da «pöhrə – budaq», «şax – ğudaq» mənasındadır.   
Oğuz  və  Qəbələ  rayonlarında  fındıq  kolunun  dibindən 
çıxmış  təzə  zoğlara  beçə  deyirlər.  Məhsul  bol  olsun  deyə 
beçələri  kəsirlər.  Beçələri  böyüyəndən  sonra  çıxarıb  əkmək 
olur. 
Coğrafiya  və  astronomiya  ilə  bağlı  terminlər.  Bu 
qrupdan  olan  leksik  vahidlər  də  tat  dilində  müəyyən  qrup 
yaradır. Onlardan bəzilərini nəzərdən keçirək.  
Çırcır  «şəlalə».  Tat  dilində  ş~ç  əvəzlənməsi  baş 
vermişdir:  çırçır~çurçur~çurçura  (-a  şəkilçisi  tat  dilində 
adlardan  ad  düzəldən  şəkilçidir.  Məs:  çox  «çax».  –  Çoxa 
«budaq»,  ruz  «gün»  ~  ruza  «orucluq»,  dəst  «əl»  ~  dəstə 
«yeniyetmə  uşaq»  və  s.  (72,  67).  Burada  səstəqlidi  sözdən 
düzəltmə ad yaranmışdır. 

---

 
 
       Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası  
 
 
204 
204 
Cıqqırığ (güclə çıxarılan) (Lah., Məl.) «səs». 
Daracağ – «keçid, dağ keçidi», «gədik», «aşırım».  
Adına  «cümə  axşamı».  Azərbaycan  dili  dialekt  və 
şivələrində geniş işlənir. 
Tousdum  (Ab.)  «yay».  Bə  tousdum  bağ  lap  pirvayı 
birənü.  «Yayda  ora  lap  qiyamət  olur».  Müq.  et:  fars.  tabestan. 
«Yay»  mənası  tat  ləhcələrində  hamin//homin  sözünə  də 
məxsusdur.  
Tat  dilində  təbiət  hadisələri  ilə  bağlı  terminlər  sırasına 
abi-bahar//obi  bohor  «bahar  suyu»,  əvvəlin  bahar//əvvəlin 
bohor  «ilk  bahar»,  tiri  kamon  «göy  qurşağı»  kimi  söz  və 
terminlər də daxildir.  
Tat  dilində  təbiət  obyektlərinin  adlarını  bildirən  bir  çox 
sözlər  var  ki,  onların  əksəriyyəti  ümumiran  mənşəli  olub, 
coğrafiyaya aid terminoloji leksika səciyyəsi daşıyır.  
 
Tat dilinin onomastik leksikası. 
 
Onomastik  vahidlər  alınma  ola  bildiyi  kimi,  onların 
tərkibində  alınma  sözlər  də  işlənə  bilir.  Alınma  onomastik 
vahidlər  və  alınma  sözlərin  köməyi  ilə  düzəlmiş  onomastik 
vahidlər bir-birindən fərqli anlayışlardır.  
Azərbaycan  Respublikası  müstəqillik  əldə  etdikdən  sonra 
ölkədə  ciddi  demokratik  dəyişikliklər  baş  vermişdir.  Həmin 
dəyişikliklər  ölkə  ərazisində  yaşayan  azsaylı  xalqlar  və  etnik 
qrupların  dili  və  mədəniyyətinə  münasibətdə  də  açıq-aşkar 
özünü göstərir.  
Müasir  tat-müsəlmanlarının  əcdadları  İranda  yaşamışlar 
və  orada  indi  də  tatlar  yaşayır.  V.İ.Savina  müasir  dövrdə 
İranda  tatların  farslarla  qarışaraq,  assimilyasiyaya  uğradığını 
qeyd etmişdir (276, 143).  Buna baxmayaraq, ərazidə tat adı və 
tat dili ilə bağlı onomastik vahidlər, o cümlədən toponimlər az 

---