İ b e r V ə h ’ a y f o L k L o r u n d a t ü r k m I f I K
Yüklə 2,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sulaq dastanı
VII əsrin başqa tarixçilərindən fərqli olaraq yepiskop Sebeos Şirini bambiş adlandırır (Себеос 1862. 50). Qəzənfər Əliyevin və Qulamhüseyn Beqdelinin fikrincə, bambiş pəhləvi dilindəki banui banuan, yəni xanımlar xanımı sözündəndir (Алиев 1960. 27; Бег- дели 1970. 16). Düzdür, pəhləvicə banui-banuan baş xatun de- məkdir. Ancaq onun bambiş tituluna bir aidiyyatı yox- dur. İlk öncə ona görə ki, Q.Əliyev və Q.Beqdeli bu titulu banbiş kimi qəbul etsələr də, ilkin mənbələrdə o, banbiş yox, bambiş formasında yazıya alınmışdır (Себеос 1962. 50; Фавстос Бузанд 1953. 36; Абегян 1975. 576). Qədim erməni mənbələrində yalnız Şirin yox, bütün zadəgan qadınları bambiş adlandırılır. H’Ay dilinin tədqiqatçılarının demək olar ki, hamısı bambiş titulunu xatunlar xatunu kimi izah edirlər (Абегян 1975. 575). İltisaqi dilli h’aylar (indiki ermənilər yox) qədim türklər kimi baş xatunlara bambiş deyirdilər. Bam türk dillərindəki am, yəni qadın, biş baş, böyük sözləridir. Bam sözünə qadın, qız mənasında Dədəmiz Qor- qudun kitabında təsadüf edirik. Beyrək dastanda bamsı titulu daşıyır. Bu da çoxlu qadına sahib olan deməkdir. Beyrək Banu Çiçəkdən qabaq kafir qızı Selcan xatunla evlənmiş, bu izdivacdan böyük bir kənd törəmişdi. Həmin kənd Amışqa adlanırdı. Kəndin sakinləri deyir- dilər ki, biz xristian olsaq da, türk əsilliyik, Beyrəklə Selcan xatunun nəslindənik (Бартольд 1999. 316). Amışqa adının kökündə am, yəni qadın sözü durur. Biz xristian salnamələrini tədqiq etdikcə görü- rük ki, orada yüzlərlə bu cür adlar, titullar var. İberiya folklorundakı Şirinoz, Ellada panteonun- dakı Siren, çuvaş folklorundakı Seren N.Gəncəvinin Şirin surətinin arxaik variantlarıdır. Dinlər, ayinlər 4 Bambiş pəhləvicə yox, türkcə xatunlar xatunu deməkdir. İltisaqi dilli h’aylar şah və zadəgan xatunlarına bambiş deyirdilər. İberiya, Ellada və qədim bulqar folklorundakı Siren N.Gəncəvinin Şirin obrazının arxaik variantlarıdır. min illik bir dövr ərzində dəfələrlə dəyişilmiş, qədim Siren kultu öz ilkin məzmununu itirmişdir. Yalnız dəyişməyən bir şey var. O da Siren sözünün sevgi anlamıdır. Çuvaşlar xristian dinini qəbul edənə qədər hər ilin yaz fəslində keçirdikləri sevgi ayinini Siren adlandırardılar (Родионов 1983. 21-24 ). Sulaq dastanı Öncə qeyd etdiyimiz kimi, Gürcüstanın XII əsrə qədərki ədəbiyyatı yalnız gürcülərin ədəbiyyatı deyil- dir. Kür boyunda gürcülərdən qabaq yaşayan albanla- rın, iberlərin, buntürklərin, xəzərlərin şifahi xalq ədə- biyyatı nümunələridir. Bunu bilən gürcü tədqiqatçıları xüsusi olaraq diqqətə çatdırırlar ki, Sulaq yalnız metexlərin dastanı- dır (Xaxaнов 1895, 5. 57). Onların fikrincə, Metex kartvellərin qədim əcdadlarından biridir (Лордкипа- нидзе 1978. 20. 22; Бакрадзе, Берзенов 1870. 84). Əslində isə Turan xalqlarından biri olan metex- lər indiki gürcülərin əcdadları deyildir. Bir çox iltisaqi dilli etnoslar Gürcüstanda sami mənşəli baqrationlar tərəfindən assimilyasiya olunmuş, tədricən indiki gür- cü xalqı yaranmışdır. Metex və ya meşexlər də onlar- dan biridir. Kerop Patkanov hələ XIX əsrin sonlarında yazırdı: – Moiseyin təfsirçilərinə görə, iberlər (baqra- tionlar yox) tiber və ya metexlərdən törəyiblər (Пат- канов 1848. 240, 245). Metexlər Kür çayı boyuna köçməzdən qabaq Elam ərazisində yaşayırdılar. Onların adı mixiyazılı kitabələrdə Mataktu formasında yazıya alınmışdır. Elamın bir vilayəti və həmin vilayətin mərkəzi şəhəri Mataktu adlanırdı (Мещанинов 1917, 6; Юсифов 1968, 270). Fikrimizcə, “Sulaq” dastanı metexlərin deyil. Metexlər onu öz qonşuları Sulaq nəslindən mənimsə- mişlər. Sulaqlar kimdir? Onlar hansı xalqın əcdadla- rıdır? Bu barədə erməni və gürcü tədqiqatçıları çox şey bilirlər. Azərbaycan tədqiqatçıları isə ümumiy- yətlə, bu mövzuya toxunmamışlar. Sulaq Qafqazdan Misirə, Romaya və Krıma qə- dər yayılmış türk etnoslarından biridir. İlk dəfə onların adına qədim Misirin piramida mətnlərində rast gəlirik. “Sulaq” metexlərin yox, sulaqların dastanıdır. Yəhudi tarixçisi İosif Flavi (I əsr) yazır ki, Misir fironlarından biri Sulak olmuşdur. O, İudeya hökmdarı Davidin çağdaşı idi (Иосиф Флавий 52390. 381). Nəzərə alsaq ki, çar və peyğəmbər David eradan öncə XI yüzildə yaşamışdır, deməli Sulak e. ö. II mi- nilliyin sonlarında Misirin ən güclü nəsillərindən biri olmuşdur. Əldə olan mənbələrin tədqiqi göstərir ki, Sulak bütün Misirdə yox, Misirin bir hissəsində hökm- ranlıq etmişdir. Daha sonra Sulak nəslinə Kolxidada rast gəli- rik. Kolxidanın ilk kahin-hökmdarlarından biri Sulak totem adı daşıyırdı. Yunan tarixçilərinin yazdığına gö- rə, kolxların hökmdarı Sulak çar Ayetin oğludur (Лордкипанидзе 1978. 138). Məlumdur ki, Kolxida etnoslarının bir hissəsi Misir mənşəlidir. Belə hesab edirik ki, sulaklar kolxlar, ayetlər və b. birlikdə Nil vadisindən qovulmuş, e. ö. VI əsrdə Qara dənizin şərq sahillərinə gəlib çıxmışdır. Mətnşünaslar həmin Sulakın adını gah Sulak, gah Saulak, gah da Savmak kimi oxuyurlar (Голенко 1951. 199). Plini Sekunda görə, həmin Saulak Savmak deyildir (Лордкипанидзе 1978. 135). Qədim erməni tarixçiləri Sulak nəslinin adını Slaq kimi yazıya almışlar. Həmin mənbələrdən görü- nür ki, sulaklar h’ayların hakim feodal nəsillərindən biri olmuşlar. Musa Xorenli yazır: – Deyə bilmərəm, Sulaq H’Ay nəslidir, yoxsa aborigendir (Хоренский 1893. 60). Sulaq nəslindən çarlarla yanaşı görkəmli din xa- dimləri çıxmışdır. Sulaq tayfa başçıları arasında tanın- mış din xadimləri vardı. Onlardan biri V əsrdə yaşa- mış, katolik kilsəsinin nümayəndəsi kimi Romadan Mesopotamiyaya göndərilmişdi (Касумова 2005. 9). Sulakların hamısı yunanlarla, daha sonra roma- lılarla döyüşlərdə məhv olub getməmişdir. Onların sağ Sulak nəslindən fironlar, kahinlər, xristian din xadimləri çıxmışdır. Misir fironlarından biri Sulak totem adı daşıyırdı. Sulaq Ay nəslindəndir. Qədim erməni mənbələrinin çoxunda H’Ay Ay adlandırılır. Yüklə 2,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|