Iqtisodiy ta'limotlar
MUHIM SANA, TUSHUNCHA VA IZOHLAR
Yüklə 2,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
| MUHIM SANA, TUSHUNCHA VA IZOHLAR
Miloddan avvalgi (m.a.) IV ming yillik - Sharqdagi dastlabki quldorlik davlatlari paydo bo`ldi, ilk iqtisodiy qarashlar shakllandi. Xammurapi (m.a. 1792-1750 yy.) - Bobil (Vavilon) podshosi toshga o`yib yozilgan o`z qonunlarida quldorlik tuzumining xarakterli belgilarini aks ettirgan (282 ta). Bu yodgorlik Parijda Luvr muzeyida saqlanmoqda. Zardushtiylik (Zoroastrizm, otashparastlik) - islomgacha O`rta Osiyo,Ozarbayjon va Eron xalqlarining dini. Bunda ayniqsa tabiatni va hayvonot dunyosini asrash va boshqa iqtisodiy masalalarga alohida urg`u berilgan. "Avesto" - Zardushtiylikning muqaddas to`plami, oromiy yozuvida bitilgan. m.a. VII asrda Markaziy Osiyoda qadimgi davrdagi iqtisodiy hayot aks etgan. Mehnatga, chorvachilikka alohida e'tibor berilgan. Ko`p qismi yo`q bo`lgan, to`liq emas. Rus va o`zbek tillariga tarjima qilingan. Bu kitob 2700 yil avval yozilgan bo`lib, unda "ezgu fikr, ezgu so`z va ezgu amal" prinsiplari ilgari suriladi. "Artxashastra" - m.a. IV-III asrlarda Hindistondagi siyosiy va iqtisodiy hayotni aks ettirgan. Ish haqi tushunchasi ish vaqti bilan ifodalangan. Konfutsiy (Kun-Szi, m.a. 551-479 yy.) - Xitoydagi konfutsiychilik iqtisodiy ta'limotining asoschisi. "Lunyu" suhbatlar va mulohazalar to`plamini yaratgan. "Xalqlar otasi" iborasining muallifi. Oz iste'mol qilib, ko`proq ishlashni targ`ib etgan. Odat bo`yicha boshqarish tarafdori (ota- bola; podsho-xalq, oila kabi bo`lishi kerak) Legistlar - Xitoydagi (m.a.VI-III asrlar) iqtisodiy oqim. Konfutsiylikka qarshi. Boshqaruv qonunlar asosida bo`lish tarafdori. Don 407 masalasini hal qilish bosh vazifa deb qaraladi. Dehqonlarni ro`yxat qilish, soliq tizimini tartibga solish tarafdorlari. "Guan-Szi" (m.a.IV asr) - Xitoydagi ijtimoiy-iqtisodiy asar, unda xo`jalikni davlat tomonidan tartibga solish tizimlari mukammal berilgan. M.a. II ming yillik - G’arbda (qadimgi Gretsiya - Yunoniston va Italiyada) quldorlik tuzumi yuzaga keldi. quldorlik klassik shaklda amalga oshdi. Gomer (m.a. XII-VII asrlar oralig`i) - "Iliada" va "Odisseya" asarlarida natural xo`jalik konsepsiyalarini ilgari surgan. Solon (taxm. m.a. 640/635-559) - Yunoniston siyosiy arbobi, islohotlar o`tkazgan. qullarni qarzga berishni man etgan (chet elliklar bundan mustasno). Perikl (m.a. 490-429) - qadimgi yunon siyosiy arbobi. qul ekspluatatsiyasini keng qo`llagan, lekin savdo va pul xo`jaligini ham rivojlantirgan. Afina eng rivojlangan davrda uni boshqargan. Ksenofont (m.a. 430-335/354) - yunon yozuvchisi va tarixchisi. quldorlikni qo`llab-quvvatlagan. "Dehqonchilik barcha san'atlarning onasi va boquvchisi" degan iboraning muallifi. "Ekonomiya" (uy xo`jaligi) so`zini birinchi bo`lib ishlatgan. Mehnat taqsimotiga alohida urg`u bergan va uni bozor ko`lami bilan bog`lagan. Pulning almashuv va jamg`arish (ikki) funksiyalarini tan olgan. Platon (Aflotun, m.a. 428 // 427 – 348 // 347) - "Davlat" va "qonunlar" asarlarining muallifi. Jamiyatni ish quroli - natural ishlab chiqarish deb qaragan, natural xo`jalikni qo`llagan, pulni jamiyatdagi dushmanlikning bosh sababchisi deb bilgan. Aristotel (Arastu, m.a. 384-322) - yirik yunon olimi, "Nikomaxov ahloqi" va "Siyosat" asarlarini yozgan. Aflotundan ta'lim olgan. Aleksandr Makedonskiyga tarbiyachilik qilgan. qulchilikning prinsipial tarafdori bo`lgan. qul - jonli (gapiruvchi) qurol, qul - tirik mulk, degan fikrda bo`lgan. qiymatning dastlabki shaklini tahlil etgan: buyumdan ma'lum talabni qondirish va almashish uchun foydalanish mumkin, degan, natural xo`jalik (T-T), tovar (T-P-T) va pulning kapital shaklidagi aylanishini (P- T-P) tahlil etgan. Tovar ishlab chiqarish uchun qo`llaniladigan harakatni qo`llab-quvvatlagan. P-T-P, P-P shaklini inkor etadi. Xrematistika (xrema - mulk, egalik) - mulk orttirish san'ati, ya'ni foyda va boylikni pul shaklida to`plashga yo`naltirilgan faoliyat. Kapital qo`yish va jamg`arish san'atidir. Amaliyotda kam qo`llaniladi.Aristotel tomonidan kiritilgan. 408 Katon Starshiy (m.a. 234-149) - qadimgi Rimdagi qulchilikni himoya qilganlardan. Dehqonchilik to`g`risidagi asarida qishloq xo`jaligiga ko`proq e'tibor berishni taklif etadi, ko`proq sotish va kam olishni ma'qullaydi. qullar mehnatidan ratsional foydalanishni taklif etadi (Villa xo`jaligi). Yaxshi ishlagan qulning sharoitini yaxshilash kerak, deydi, - lekin gunohkor qattiq jazolanishi kerak. Varron (m.a. 116-27) va Lusiy Kolumella ( milodiy I asr) - Rim agronomlari. qul xo`jaligini samarali tashkil etishga ahamiyat berdilar, dehqonchilik va chorvachilikni ham rivojlantirishni zarur deb bilganlar. qul mehnatining samarasiz ekanligini tushungan va dehqonchilikni erkin kolonlarga berishni taklif etganlar. Aka-uka Grakxlar, Tiberiy (m.a.162-133) va Gay (153-121) - Rim davlatida yer islohotining rejasini tuzganlar. Har bir yer egasidan 125 ga (500 yuger) dan ortiq yerlar tortib olinib (oilaga 1000 yuger - 250 ga), boshqalarga 30 yugerdan bo`lib berish taklif etilgan. Mayda dehqon manfaatlari himoya qilingan. Islohotlar natija bergan. Ammo aka- ukalarning o`limidan keyin bu islohotlar bekor qilindi. Latifundiya - yirik yer egaligi (pomestye). Dastlab qadimgi Rimda m.a. II asrda paydo bo`ldi, milodiy I asrda keng tarqaldi. Feodalizm davrida avj oldi. Prussiya va AQSHda rivoj topdi. Inqiloblar tufayli tugatildi. Spartak (m.a.71 halok bo`ldi) - qullar qo`zg`oloniga (m.a.73-71) rahbarlik qildi. qo`zg`olon yengildi. Ammo, qulchilik tuzumiga zarba berildi. Xristianlik (nasorolik) - jahondagi keng tarqalgan uch dindan biri, buddizm va islom bilan bir qatorda milodning I asrida Rim imperiyasinig sharqiy provinsiyasi(Falastin)da mazlumlar va ezilganlar dini sifatida paydo bo`lgan, muqaddas kitobi Injilda "Ishlamagan tishlamas" prinsipi ilgari surilgan (havoriy apostol Pavelning fikri). 325 yildan Rim imperiyasining davlat dini, unda mulk, iqtisodiy tenglik, hamkorlik va boshqa g`oyalar ilgari suriladi. V asrda G’arbiy Yevropada (Rim imperiyasining qulashi) qullik tugatilib, feodalistik munosabatlar tarkib topdi (V-XVI-XVII asrlar). Sharq mamlakatlarida feodalizmning shakllanishi III-VII asrlarda ro`y berdi. Bu davrdagi iqtisodiy g`oyalar tovar-pul munosabatlarining rivoji bilan bog`liq. Islom - VII asrda (hijriy 622 yil) dastlab Arabistonda tarqalgan so`nggi muqaddas din. Islomning muqaddas kitobi Qur'oni Karimda (arabchada o`qish, qiroat degani) Alloh taolo tarafidan shaxsiy mulk 409 muqaddas deb e'lon qilingan, unga ko`z olaytirish katta gunoh deyilgan va sudxo`rlik harom qilingan, ortiqcha sarfharajatlar qoralangan, ayniqsa "yenglar, ichinglar, hadya qilinglar, lekin isrof qilmang" degan oyatlar bugungi kun uchun ham ahamiyatlidir. Forobiy Abu Nasr ibn Muhammad (870-950) - qomusiy olim, Arastuning izdoshi (Arastudan keyin ikkinchi muallim nomini olgan), xayoliy sotsializmning asoschilaridan, 160 dan ortiq asar yozgan, donishmand (ayni vaqtda diniy jamoaning boshlig`i bo`lgan), hukmdor, tasarruf etuvchi, "sahovatli yurt" haqidagi ta'limotni rivojlantirdi (fozil davlat tarafdori). Abu Ali ibn Sino (980-1037) - qomusiy olim, 280 dan ortiq asar yozgan, "Uy xo`jaligi", "Ruhshunoslik" va boshqa kitoblarda iqtisodiy qarashlari aks etgan. Beruniy Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad (973-1048) - qomusiy olim, 150 dan ortiq asarlari mavjud, lekin iqtisodiy qarashlari to`liq o`rganilmagan. Mehnat boylikning asosi ekanligi to`g`risidagi fikrlari mavjud. Yusuf Xos Hojib Bolasog`uniy (~1016-1018-?) - turk tilidagi ilk "qutadg`u bilig" ("Saodatga yo`llovchi bilim", 1069-70) asarida ajoyib iqtisodiy g`oyalarni bayon etgan (1990 yilda chop etildi). Ayniqsa, hunar- kasb o`rganish, savdo-sotiqning ahamiyatiga e'tibor berilgan. Kitobda "san'at, hunar - kishiga chiroy, turli-tuman hunarlarni o`rganmaslik tubanlik belgisi" (64-bet) ekanligi haqida fikrlar va mehnat taqsimoti g`oyalari bor. Davlat va iqtisodiyot masalalaridagi bog`lanishni yaxshi tushungan. Nizomulmulk (1018-1092) - Saljuqiylar davlati vaziri sifatida "Siyosatnoma" asarini yozdi, unda soliq , davlat mablag`larining hisob- kitobi, iqto' (chek yer) to`g`risida qimmatli g`oyalar berilgan. Ibn Xaldun Abu Rahmon Abu Zayd (1332-1406) - arab olimi, "Ibratli misollar kitobi" (1370)da iqtisodiy g`oyalari jamlangan. Uning fikricha, "jamiyat moddiy qiymatlar ishlab chiqaruvchilar" jamoasidan iborat. Asarlarida moddiy zarurat tarixni harakatlantiruvchi asosiy kuch, mehnat unumdorligi, zaruriy va qo`shimcha mehnat, qiymat tushunchalari keltirilgan. 1401 yilda Amir Temur bilan uchrashgan. "Ijtimoiy fikr" jurnalining 1998 yil, 1-sonida lavha berilgan. Amir Temur (1336-1405) - Markaziy Osiyoda markazlashgan davlat asoschisi, uning olib borgan to`g`ri iqtisodiy siyosati tufayli mamlakat obod bo`ldi, ilm-fan ravnaq topdi. "Temur tuzuklari" kitobida bir qancha muhim ijtimoiy-iqtisodiy g`oyalari berilgan. Masalan, soliq, 410 maosh, budjet to`g`risida qimmatli fikrlari bor. Yangi yerlar ochgan dehqon uch yilgacha soliqdan ozod qilingan, o`g`rilik, qalloblik, tovlamachilik qattiq jazolangan. Uning davrida Buyuk Ipak yo`li rivoj topgan, savdogarlar qaroqchilardan himoya qilingan, karvonsaroylar qurilgan. "Kam yegin, kam uxla, kam gapir" aqidasiga amal qilgan. Ulug’bek Muhammad Tarag`ay (1394-1449) - A.Temurning nabirasi, Shohruhning o`g`li, 1409-49 yy. Movarounnahrda podsholik qildi, ilm-fan, madaniyat rivojiga, mamlakatning iqtisodiy ravnaqiga katta hissa qo`shdi, 1428 y. Fulusiy pullar islohotini o`tkazib, chaqa pullar qadrini mustahkamladi, "Tamg`a" bojiga alohida e'tibor berdi, uning podsholik davrida mamlakatda ichki va tashqi savdo o`sdi. Alisher Navoiy (1441-1501) - temuriylardan, shoir, davlat arbobi sifatida iqtisodiyot masalalariga katta e'tibor bergan. "Mahbub-ul-qulub" asarida dehqon, hunarmand va savdogarlar faoliyatiga alohida baho beradi, uning fikrlarida almashuv zarurati ko`rsatilgan, kapital tushunchasining elementlari bor. Zahiriddin Muhammad Bobur (1483-1530) - Andijon, Qobul va Hindiston hukmdori, "Boburnoma", "Mubayyin" asarlarida soliq siyosati, masalan, zakot to`g`risida qimmatli g`oyalari berilgan. Eng muhimi, daromad oshgan sari soliqning kamayib borishining ahamiyati tushuntiriladi. Savdo va ayniqsa, tashqi munosabatlarga katta e'tibor bergan. Tomas Mor (1478-1535) - ingliz olimi. "Utopiya" (1516) asarida xayoliy sotsializm g`oyalari berilgan, "qo`ylar odamlarni yeb qo`ydi" iborasining muallifi (dehqonlarning o`z yerlaridan mahrum qilinishi). "Utopiya" so`zi yunoncha "u-" (yo`q) va "topos" (joy) so`zlaridan tashkil topgan, ya'ni bu so`zning ma'nosi "o`zi yo`q joy"dir. Tommazo Kampanella (1568-1639) - italyan iqtisodchisi, Italiyadagi og`ir iqtisodiy ahvolni ko`rgan. "Oftob shahri" (1602 yilda yozilib, 1632 yilda chop etilgan) kitobida umumiy mulkchilik, mehnat asosida xayoliy sotsializm g`oyalari rivojlantirilgan. Merkantilizm - italyancha so`z bo`lib, savdogar degani, feodalizmning yemirilishi va ilk kapitalizm davridagi dastlabki bozor iqtisodiy maktabi; ilk merkantilizm (monetarizm) va rivojlangan merkantilizm davrlariga bo`linadi; boylikning asosi muomala (savdo)da yuzaga keladi, degan g`oya ilgari surilgan. Antuan Monkretyen (1565-1621) - fransiyalik iqtisodchi, birinchi bo`lib "siyosiy iqtisod" tushunchasini kiritgan, merkantilizmni, savdo rivojini qo`llagan, dvoryanlarning zeb-ziynatga berilishini qoralagan. 411 Jan Batist Kolber (1619-1683) - Fransiya qiroli Ludovik XIV davrida moliya vaziri bo`lgan, merkantilizmni jonjahdi bilan qo`llagan, uning davrida agrar sohaga e'tibor kamaygan, kolbertizm siyosatining muallifi. Bank, sanoat va savdo rivojiga hissa qo`shgan. Kameralistika - merkantilizmning Germaniyadagi shakli. Bu g`oya tarafdorlari yirik feodallar xo`jaliklarini boshqarish masalasini yuqori qo`yadilar va buni idora doirasida hal qiladilar. Jon Lou (1671-1729) - asli shotlandiyalik, ammo ko`proq Fransiyada ijod etgan. Merkantilizmning bir oqimini, ya'ni korxonalar va savdo haqiqiy boylikdir, degan g`oyani ilgari surgan. Bank, aksiya, obligatsiya va qimmatli qog`ozlar sotish yo`lini tutgan. Hozirgi "piramida" usulining muallifi. Oxir-oqibatda inqirozga uchradi (Moskvadagi "MMM" va boshqa shu kabi aksioner jamiyatlarining ibtidosi). Banklarning ijobiy tomonini ko`ra bildi. XVII asrning o`rtalarida (1640-1660) Angliyada burjua inqilobi bo`lib o`tdi, feodalistik munosabatlar sinib, kapitalistik munosabatlar shakllana boshladi. Manufaktura - italyancha "qo`l mahsuloti" degani, mehnat taqsimoti, qo`l hunarmandchiligi va yollanma mehnatga asoslangan oddiy kapitalistik kooperatsiyadan keyingi ikkinchi bosqich. XVI asrning o`rtalarida paydo bo`ldi, sanoat to`ntarilishiga, ya'ni fabrikaga zamin tayyorladi. A.Smit tomonidan eng mukammal korxona turi deb hisoblangan. Petti Vilyam (1623-1687) - Angliya klassik iqtisodiy maktabining asoschisi, merkantilizmni inkor etgan, boylikning asosi ishlab chiqarishda, degan fikrni ilgari surgan, "mehnat boylikning otasi, yer esa uning onasidir" degan iborani qo`llagan. Kapitalistik tuzumni tabiiy va abadiy deb hisoblagan. Tovarning almashuv qiymatini tan olgan. Statistika ("Siyosiy arifmetika") faniga asos solgan. Aholiga boylik yaratuvchi sifatida qaradi. Buagilber Pyer (1646-1714) - Fransiya klassik iqtisodiy maktabining asoschisi. Agrar sohaning rivojiga e'tibor berdi, kolbertizmga qarshi kurashdi, soliq tizimni isloh qilishni taklif etdi. Pulga "buyuk yovuzlik" deb qaradi. qiymatning iste'mol shaklini tan oldi, savdo va sanoatni to`g`ri baholamadi. Erkin savdo, proporsional baholar tarafdori bo`ldi va erkin raqobatni qo`llab-quvvatladi. Fiziokratlar - yunoncha "tabiat" va "hokimiyat" so`zlaridan tashkil topgan bo`lib Fransiyadagi klassik siyosiy iqtisod namoyandalari F.Kenye, A.R.Tyurgo va boshqalar fiziokratizmga asos soldilar. Tadqiqot mavzuini 412 muomala sohasidan (merkantilizm) ishlab chiqarish sohasiga ko`chirdilar; erkin savdo tarafdorlari edilar. Fermerlar, qishloq xo`jaligi mamlakat ravnaqining asosi deb hisoblanadi. Kenye Fransua (1694-1774) - fransiyalik fiziokratizm oqimining asoschisi, "Tabiiy tartib konsepsiyasi", "Sof mahsulot" "Unumli mehnat" to`g`risidagi ta'limotni yaratdi. O`zining "Iqtisodiy jadval"ida takror ishlab chiqarishni va sinflarni tahlil etdi, kapitalga (doimiy va aylanma) izoh berdi. Almashuv ekvivalentligi ta'limotini ilgari surdi, unda boylik yaratilmasligini isbotladi. Boylik yaratishda tabiatning ishtirokini tan oldi. Fermer, fermer xo`jaligi - xususiy yoki ijaraga (lendlordan) olingan yerda olib boriladigan sohibkorlik tipidagi xo`jalik. Kapitalistik fermerchilikda yollanma mehnatni jalb etish, oilaviy shakli esa aksariyat xo`jalik egasining (fermer va uning oilasi) kuchi bilan olib boriladi. Dastlab Angliyada XVII asrda vujudga keldi. Hozir deyarli barcha mamlakatlarda mavjud. Fiziokratlar qo`llab-quvvatlagan xo`jalik turi. Erkin savdo, xususiy mulk va mavjud tuzum tabiiy deb baholanadi. Tyurgo Ann Rober Jak (1727-1781) - fransiyalik, fiziokratizm g`oyasini rivojlantirdi. Sof bozor iqtisodiyoti tarafdori. Minimal ish haqini qo`llagan, jamiyatda (kapitalist va ishchilarni qo`shgan holda) beshta sinf (Kenyeda esa uchta) borligini aytdi. Smit Adam (1723-1790) - Angliya klassik iqtisodiy maktabining buyuk nazariyotchisi, manufaktura davrining iqtisodchisi. Asosiy asari "Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to`g`risidagi tadqiqot" (1776) bo`lib, unda hozirgi til bilan aytganda erkin bozor munosabatlari o`z aksini topgan. Unda kapitalistik iqtisodiyot, xususiy mulk ideal deb hisoblanadi. Mehnat taqsimoti (vaqtdan, malaka oshishidan, mashina qo`llashga imkon yaratishdan) uch yutuq berishini isbotlagan. Davlatning iqtisodga aralashuvi imkoni boricha kam bo`lishi kerak, deydi. Egoizm xususiyati jamiyat manfaatlariga qarama-qarshi emas, degan xulosa chiqaradi. Xalq boyligi ishlayotgan odamlarning soniga va ularning mehnat unumdorligi darajasiga bog`liq deb o`ylagan. Manufakturani sanoatning eng yuksak cho`qqisi deb bilgan (bu fikr xato edi, chunki fabrika ustunroq). "Smit dogmasi" deb ataladigan xatoga yo`l qo`ygan. Gersog Baklu - Adam Smit tarbiyachilik qilgan oila. Sanoat to`ntarilishi (inqilobi) - Angliyada birinchi bor XVIII asr o`rtalarida qo`l kuchiga asoslangan manufakturadan (ikkinchi bosqichdan) mashinalashgan zavod-fabrikaga (uchinchi bosqichga) o`tish jarayoni (XIX asrning o`rtalarida yakunlangan). Iqtisodiy rivojlanishda muhim o`rinni egallaydi, ijtimoiy-siyosiy sohalarda katta o`zgarishlarga sabab bo`lgan. 413 Rikardo David (1772-1823) - A.Smit ta'limotining buyuk davomchisi, sanoat to`ntarishi davrining iqtisodchisi. Mehnat taqsimotini korxona doirasidan mamlakatlarga ham joriy etishni taklif etgan, nisbiy ustunlik, nisbiy chiqimlar ustunligi nazariyalariga asos solgan. Fabrika davrini to`g`ri tushungan, fritreyderlikni (erkin savdo) qo`llab-quvvatlagan. Proteksionizm - lotincha, davlatning milliy iqtisodiyotini chet el raqobatidan himoya qilishga qaratilgan iqtisodiy siyosat. Fritreyderlik - inglizcha, erkin savdo siyosati, proteksionizmga zid. Bu siyosatni bozor munosabatlariga o`tgan davlatlar tashqi savdoda qo`llaydilar. Sismondi Sharl (1773-1842) - Jenevada tug`ilgan, Fransiyada yashagan, mayda ishlab chiqarish iqtisodining asoschisi, yirik kapitalistik ishlab chiqarishga qarshi chiqdi va buni "isbotlab berish"ga harakat qildi. Mamlakatdagi barcha illatlar yirik ishlab chiqarish tufayli deb hisoblagan, u kapitalizmni tan olmagan, davlat yo`li bilan yirik korxonalarni tugatishni taklif etgan. Klassik maktabga muxolif. Prudon Pyer Jozef (1809-1865) - fransiyalik mayda ishlab chiqarish iqtisodchisi va sotsiologi, mayda ishlab chiqarishni himoya qildi, "ishchi puli" orqali mahsulot sotishni taklif etdi. Kapitalizmni isloh qilishni taklif etdi. Prudon pulga qarshi bo`lgan. Klassik maktabga muqobil fikrlar bildirgan. Rodbertus Karl Iogann (1805-1875) - nemis iqtisodchisi, o`z iqtisodiy g`oyalarini "Sotsial xatlar" shaklida ilgari surdi, qo`shimcha qiymat, pul va renta bo`yicha mayda burjuacha qarashlar tarafdori. Gegel qarash - "o`ta soddalashtirilgan", "soxtalashtirilgan" degan ma'nosi bor, g`ayriilmiy iqtisodiy nazariyalar majmui, asosiy namoyandalari Sey (1767- 1832) va Maltusdir (1766-1834). Ular kapitalizmni himoya qilish maqsadida iqtisodiy jarayonlarning tashqi ko`rinishini tavsiflash va "xo`jako`rsin"ga klassifikatsiya qilish bilan chegaralanib, xodisaning mohiyatini tadqiq etmaydilar. Ularga faqat ayrim masalanigina olib, butun muammoni hal qilish xosdir. V.k. namoyandalari klassik iqtisodiy maktabni inkor etadilar. Apologetika - biror g`oya yoki ta'limotni xato bo`lsa ham ko`r- ko`rona himoya qilish. Ma'lum sinf, guruhlar manfaati himoya qilinadi. Mill Jeyms (1773-1836) - ingliz iqtisodchisi, ish haqini oshirish uchun kurashmaslik tarafdori, jonli mehnat bilan birga ishlab chiqarish vositalarining mehnatini ham tan olishni talab qilgan. 414 Mak-Kullox Jon Ramsey (1789-1864) - ingliz olimi, Maltusni qo`llagan, mehnat bilan birga kapital ham boylik yaratishda ishtirok etadi, degan fikrni ilgari surdi. Senior A. (1790-1864) - ingliz siyosiy iqtisodi vakili, "So`nggi soat" va "Tiyilish" nazariyalarini ilgari surgan, unga ko`ra go`yoki ishchilar o`n bir yarim soat ish vaqtining faqat oxirgi bir soati davomidagina foyda keltirar ekanlar. Sey Jan Batist (1767-1837) - fransuz iqtisodchisi, klassik maktabga qarshi, "kompensatsiya" nazariyasini ilgari surgan, "Sey qonuni"ning ("Bozorlar qonuni") muallifi, unga ko`ra taklif talabni avtomatik ravishda vujudga keltiradi, Sey inqirozlarni inkor etgan, sinflar o`rtasidagi qarama- qarshilikni tan olmaydi ("ular o`rtasida uyg`unlik bor", deydi). Proteksionizm o`rniga savdoni targ`ib qilgan. Ishlab chiqarishning uch omilini (kapital, ishchi kuchi va yer) ilgari surdi. Maltus Tomas Robert (1766-1834) - ingliz iqtisodchisi, "Nufuz nazariyasi", "Tuproq unumdorligining pasayib borishi qonuni"ning muallifi. Uningcha aholi geometrik progressiya asosida, noz-ne'matlar esa arifmetik progressiya asosida o`sib boradi, oqibatda qashshoqlikning sababi aholi soniga bog`liq deb ko`rsatiladi. M. aholi sonining o`sishini cheklash tarafdori bo`lgan. "Uchinchi shaxslar" - XIX asr boshlarida muomalaga kiritilgan tushuncha. Xo`jalik hayotini sinfiy tahlil qilish metodida qo`llaniladi. Jamiyatning asosiy ishlab chiqarish kuchlari bo`lgan tadbirkorlar va yollanma ishchilardan tashqari qatlam bo`lib, olimlar fikri bo`yicha ular mahsulotni yaratish va realizatsiya qilishga imkon beradi. Bastia F. (1801-1850) - fransuz iqtisodchisi, "Iqtisodiy garmoniyalar" kitobi va g`oyasi, "manfaatlar uyg`unligi" va "xizmatlar" nazariyalarining muallifi. Keri Genri Charlz (1793-1879) - amerikalik iqtisodchi, "Manfaatlar uyg`unligi" (1872) asarini yozgan. Shu g`oyaning tarafdori bo`lgan, millatlar uyg`unligi g`oyasini ilgari surdi, Rikardo va Maltusga qarshi chiqdi. Erkin savdoni rad etdi, proteksionizm va qulchilikni qo`lladi. Ekonometrika (Ekonometriya) - iqtisodiy jarayonlarga matematik usullarni qo`llash bilan bog`liq iqtisodiy matematik yo`nalish. XIX asrning boshlarida vujudga keldi va hozirgi kunda nazariya va amaliyotda keng qo`llaniladi. Kurno Antuan Ogyusten (1801-1877) - fransiyalik matematik, birinchilardan bo`lib matematikani iqtisodiy jarayonlarga keng qo`llash 415 uslubini ishlab chiqdi. Ekonometrika yo`nalishining asoschilaridan biri, "talablarning elastikligi" funksiyasi va grafigini yaratdi. Iogann Genrix fon Tyunen (1783-1850) - nemis olimi, ekonometrikada matematik modellashtirish bo`yicha yirik mutaxassis. Iqtisodiy ta'limot, nazariya, qonun, kategoriya - merkantilizm, fiziokratizm, klassik iqtisodiy maktab, marjinalizm - bu iqtisodiy ta'limotlardir; "nufuz", "so`nggi soat", "uchinchi shaxslar", yuqori foydalilik, umumiy bandlik, qiymatning mehnat nazariyasi; qiymat, qo`shimcha qiymat, talab va taklif qonunlari; tovar, mehnat taqsimoti, pul, narx, ish haqi, renta va boshqalar iqtisodiy kategoriyalardir. Konsepsiya (lotincha tushuncha, tizim degani) - ma'lum predmet, xodisa va jarayonlarni tushuntirish uslubi, predmet va boshqalarga qaratilgan asosiy ko`zqarash; ularni sistematik yoritib berish uchun bosh g`oya; bu matn ilmiy va boshqa faoliyatdagi asosiy fikrni, konstruktiv tamoyilni belgilash uchun ham qo`llaniladi. Masalan, tabiiy tartib konsepsiyasi va boshqalar. Tarixiy maktab - Germaniyada (vakillari: F.List, V.Rosher, B.Gildebrand, K.Knis) vujudga kelgan siyosiy iqtisod. Unda foydalilik va yuqori naf birinchi o`ringa qo`yiladi. Iqtisodiy qonunlar inkor etilib, iqtisodiy tarix bilan almashtiriladi. Fridrix List (1789-1846) - nemis iqtisodchisi, tarixiy maktab asoschilaridan biri, uning ta'limotiga ko`ra, qiymat "millatning ruhi" tomonidan yaratiladi; Fridrix List taraqqiyotni besh bosqichga bo`ladi: badaviylik, cho`ponlik, dehqonchilik - manufaktura, dehqonchilik - manufaktura - savdo; urush va bosqinchiliklarning tarafdori bo`lgan, Fridrix List fashizmning iqtisodiy nazariyotchisidir. Rosher Vilgelm Georg (1817-1894) - Germaniya tarixiy mni maqtabining faollaridan, iqtisodiy qonunlarning obyektivligini rad etadi, iqtisodiyotni ma'naviy fan deydi, sinfiy kurashning mavjudligini rad etadi, urushlar madhiyachisi, Sey g`oyalarini qo`llab-quvvatlaydi. Knis Karl (1821-1892) - nemis iqtisodchisi, uningcha, iqtisodiy qonunlar yo`q va tabiiy qonunlar bor. Knis Karl xususiy mulk va kapital- izmni abadiy deb hisoblagan. Iqtisodiy siyosatga katta o`rin bergan. Gildebrand Bruno (1812-1878) - nemis iqtisodchisi, iqtisodiy xo- disalarni tadqiq qilishning o`z tarixiy usulini ilgari surdi (natura, pul, kred- it), uningcha qiymat - foydalilikdir va xususiy mulk abadiydir. Sen-Simon Klod Anri (1760-1825) - Fransiya xayoliy sotsializmin- ing vakili, ammo, Sen-Simon xususiy mulkni saqlab qolish taradori bo`lgan. 416 Furye Fransua Mari Sharl (1772-1837) - Fransiya xayoliy sotsi- alizmining vakili, kelajakni sinfsiz ko`rgan, uningcha jamiyat ishlab chiqarish birlashmalari - falangalardan iborat bo`ladi ("Ish rohat bag`ishlashi zarur"). Ouen Robert (1771-1858) - ingliz xayoliy sotsializmining vakili, kelajakda xususiy mulkni inkor etgan, barcha sog` odamlar uchun mehnat zarur deb hisoblab, "har kimdan qobiliyatiga yarasha va har kimga mehnatiga yarasha" prinsipini ilgari surgan. Marks Karl (1818-1883), Engels Fridrix (1820-1895) - ilmiy sotsi- alizm nazariyasining asoschilari. Kapitalizmning o`rniga sotsializm kelishini bashorat etganlar. Xususiy mulkni inkor qilishgan. Umumxalq mulkini asosiy deb qarashgan (tarix bularni inkor etmoqda). XIX asrning oxiri va XX asrning boshlari - yangi tarixiy maktab va "sotsial yo`nalish" paydo bo`ldi. Uning vakillari G.Shmoller (1838-1917), L.Brentano (1844-1931) va K.Byuxerlardir (1847-1930). "Neoklassitsizm", Avstriya maktabi - XIX asrning 70-yillarida paydo bo`ldi, uning asosiy maqsadi Marksning qiymatning mehnat nazari- yasiga qarshi kurash edi. Vakillari: K.Menger (1840-1920), Ye.Byom- Baverk (1851-1914), F.Vizer (1951-1926). Marjinalizm, eng yuqori naf, eng yuqori unumdorlik g`oyalari qo`llaniladi. Shmoller Gustav (1838-1917) - nemis iqtisodchisi, yangi tarixiy maktabning asoschisi, siyosiy iqtisodni xalq xo`jaligi tarixi bilan bir deb qaradi, tarixiy formatsiyaga qarshi chiqdi, unga empirizm xos edi. Iqti- sodiyotda odob-huquq omilini birinchi o`ringa qo`ygan. Brentano Lui (1844-1931) - yangi tarixiy maktab vakili, kapitaliz- mni madh etgan, "Ijtimoiy inoqlik" tarafdori, "davlat sotsializmi" g`oyalarini ilgari surgan. Verner Zombart (1863-1941) - yangi tarixiy maktabga yaqin turgan nemis iqtisodchisi, antagonistik ziddiyatlar va iqtisodiy inqirozlarning muqarrarligini inkor etgan, kapitalizm tartibga solingan va rejali rivojlanib boradigan xo`jalik tarzi deb tasvirlanadi. Turli tizimlarni pluralizm asosida yaqinlashtirish mumkin, deydi. Verner Zombart shovinizm pozitsiyalarida turgan va fashizm mafkurasining shakllanishiga ko`maklashgan. Menger Karl (1840-1921), Byom-Baverk Yevgeniy (1851-1914), Vizer Fridrix (1851-1926) - Avstriya maktabi vakillari, iste'mol ishlab chiqarishdan ustun qo`yilgan, tadqiqotning Robinzonada usuli keng qo`llanilgan, qadriyatlar (yuqori foydalilik) nazariyasi ilgari surilgan. qiymat iste'mol qiymati bilan aynan bir xil deb talqin qilingan. 417 Lenin (Ulyanov) Vladimir Ilyich (1870-1924) - marksizmni rivojlantirgan, imperializm to`g`risidagi ta'limotni yaratdi, Sovet davlatining asoschisi va rahbari, "Harbiy kommunizm", "Yangi iqtisodiy siyosat" muallifi, umrining oxirida sotsializmga yangicha qarash tarafdori bo`ldi. L. ning asosiy g`oyalari (umumxalq mulki, qat'iy rejalashtirish, sho`rolar tizimi) inqirozga uchradi. Ma'muriy-buyruqbozlik (rejalashtirilgan bozor) - sobiq SSSR va "sotsialistik" deb atalgan davlatlarda amalga oshirilgan bozor turi, unda davlat mulki ustun va xususiy mulk deyarli yo`q, imperativ qat'iy reja hukmron, erkin raqobat inkor etiladi; qat'iy baholar qo`llanadi. Hayot bo- zorning bu turini inkor etmoqda. "Harbiy kommunizm" siyosati (1918-1920) - Sovet davlatida qo`llanilgan, tovar-pul munosabatlari inkor etilgan, qat'iy taqsimot va to`la milliylashtirish hamda oziq-ovqat razverstkasi amalga oshirilgan, bir qancha sotsial sohalar tekin bo`lgan (transport, elektr energiyasi, kommu- nal xizmatlar). X.k. davrida mamlakat og`ir inqirozga uchradi. "Yangi iqtisodiy siyosat" (Новая экономическая политика "НЭП") - Sovet davlatida 1921 yilda joriy etilgan. Tovar-pul munosaba- tlariga keng o`rin berilgan, denatsionalizatsiya amalga oshirilgan, xususiy ishlab chiqarish va savdoga keng o`rin berilgan va yagona oziq-ovqat solig`i joriy etilgan. Ya.i.s.dagi kapitalistik munosabatlar iqtisodiyotni tez tiklash va rivojlantirishga imkon berdi. Faqat og`ir sanoat, bank, temir yo`l, tashqi savdogina davlat monopoliyasida bo`lgan. Moliya tizimi pul islohoti orqali kuchaytirilgan. 1928 yildan boshlab inkor etilib, ma'muriy- buyruqbozlikka o`tildi. Chayanov Aleksandr Vasilyevich (1888-1937) - taniqli iqtisodchi, Rossiyada tashkiliy ishlab chiqarish maktabining asoschisi, dehqonni mehnat xo`jaligining asosi deb, oilaviy mehnat yacheykasini tashkil etgan (kollektivizatsiyaga qarshi); kooperatsiya va agrar sohalarda 200 ga yaqin asar yozgan, bosh asari "Xo`jalikning nokapitalistik sistemalari nazariya- si"dir. Chayanov 1937 yilda repressiya qilinib, qatl etilgan. Ilmiy g`oyalari hozirda ham ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadi. Monopoliya - ishlab chiqarish va banklarning yiriklashuvi va markazlashuvi, sof raqobat yo`qoladi (nomukammal raqobat), monopol baho, foyda yuzaga keladi. Marjinalizm - fransuzcha "chegaraviy" ma'nosidagi so`zdan olin- gan, XIX asrning 70-yillari Jevons, Menger, Valraslar tomonidan ochilgan iqtisodiyotning metodologik prinsiplaridan biri, iqtisodiy xodisalarni tahlil etishda eng chekka ko`rsatkichlarga suyanadi. Iste'molni ishlab 418 chiqarishdan ustun qo`yadi. Qiymatning mehnat nazariyasi inkor etiladi. Avstriya maktabi vakillari tomonidan qo`llanilgan. XIX asrning o`rtalarida fransuz iqtisodchisi Kurno (1821-1877), nemis iqtisodchilari Tyunen (1783-1850), Gossen (1810-1858) birinchi bo`lib marjinal tahlilni iqtisodiy nazariyaga joriy etishga uringan. Uning kategoriyalari: qimmat, eng yuqori, chegaralangan naf, noyoblik, ishlab chiqarishning eng yuqori un- umdorligi va boshqalar. Kembridj maktabi (Angliya)- asosiy vakili Alfred Marshall (1842- 1924), "qiymatsiz baho" nazariyasini ilgari surdi, bahoga "eng yuqori naf" va ishlab chiqarish chiqimlari ta'sir qiladi, degan. Marksning "qiymatning mehnat nazariyasi"ga qarshi. "Siyosiy iqtisod"ni "Ekonomiks" bilan al- mashtirdi. Asosiy asari "Iqtisodiyot prinsiplari" (1890), 3 jilddan iborat, rus tiliga o`girilgan. Lozanna maktabi - L.Valras va V.Pareto (1848-1923) tomonidan iqtisodiyotda ekonometrika usullarini keng qo`llash tufayli paydo bo`lgan. Amerika maktabi Jon Beyts Klark (1847-1938) - Amerika maktabi vakillaridan, AQSH va Kolumbiya universitetlari professori, Amerika maktabi asoschisi, Amerika iqtisodiy uyushmasini tuzish (1885) tashab- buskorlaridan biri. Psixologik va ma'naviy omillar hal qiluvchi deb qaral- gan. Avstriya maktabi prinsiplariga qo`shilgan. "Mehnat va kapitalning pa- sayib boruvchi unumdorligi" qonunini kashf etgan. Marjinalizm g`oyalarini rivojlantirgan. Bozor iqtisodiyoti - tovar-pul munosabatlariga asoslangan va ularga xos iqtisodiy qonunlar asosida boshqariladigan iqtisodiyot. Uzoq tarixga ega bo`lib, sohibkorlarning erkinligi va raqobatni taqozo etadi. qiymat qonuni, talab va taklif qonuni, pul muomalasi qonuni B.i.ga xos obyektiv qonunlardir. Bozor esa sotuvchi bilan xaridor o`rtasida tovarni pulga ayirboshlash munosabatidir. Bozor munosabatlarining shakllanishi - ibtidoiy jamoa tuzumining yemirilishi davridayoq boshlangan, ammo tovar-pul munosabatlarining rivoji kapitalizm bosqichiga to`g`ri keladi (Makkonell K.R., Bryu S.P., "Ekonomiks", M.,1992, 12-bet). Hozirgi zamon iqtisodiy ta'limotlarining uch asosiy yo`nalishi mavjud: 1.Neoklassik (yangi klassik); 2. Keynschilik; 3. Institutsional. Institutsionalizm - lotincha "urf-odat", "muassasa", "ko`rsatma", ya'ni ayrim institutlar (oila, davlat, monopoliya, kasaba uyushmasi) ijtimoiy taraqqiyotning asosi deb qabul qilgan nazariya.XX asrning 20-30- yillarida AQSHda keng tarqaldi. T.Veblen (1857-1920), J.R.Kommons (1862-1945), U.K.Mitchell (1874-1948), J.Gobson (1858-1940) va 419 boshqalar bu nazariyaning 20-30-yillardagi vakillaridir, keyingilari esa Klark, Berli, G.Minz (50-yillar), Lou, Myurdal, Gelbreyt, Xeylbroner (60- yillar va hozirgi davr) obyektiv iqtisodiy qonunlarning mavjudligini inkor etadilar. Buyuk depressiya - 1929-1933 yy. va hatto 1940 yilgacha AQSH va jahondagi yirik iqtisodiy inqiroz, ishlab chiqarish 50% kamaygan, ishsizlik 25% oshgan (17 mln.). Keyns Jon Meynard (1883-1946) - ingliz iqtisodchisi, keynschilikning asoschisi, 1929-1933 yillarda Buyuk inqirozni tahlil etib, jamoat ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta'minlash maqsadida davlatni kapitalistik iqtisodiyotni boshqarishiga asoslangan nazariyasini yaratdi. Milliy daromad, kapital mablag`, ish bilan bandlik, iste'mol, jamg`arish va boshqa iqtisodiy miqdorlarning tahliliga alohida e'tibor ber- di. "Boshqariladigan kapitalizm"ning tarafdori bo`ldi, turli yo`nalishlari mavjud. A.Marshallning do`sti, marksizmning ashaddiy dushmani, "aralash iqtisodiyot"ning otasi va "Iqtisodiy jurnal"ning muharriri. Asosiy asari "Ish bilan bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi" (1936). Multiplikator formulasini taklif etgan, investitsiyalarning o`sishi, bandlik va daro- madlarning o`sishi o`rtasidagi nisbatni ko`rsatgan, masalan, AQSH uchun o`sha davrda bu ko`rsatkich 2.5 bo`lgan, ya'ni investitsiya qilingan 1 dollar 2.5 dollar daromad keltirgan. Likvidlik - moddiy ne'matlar va boshqa resurslarning tez pulga aylana olish qobilyati; korxonani o`z majburiyatlarini o`z vaqtida to`lay olish qobiliyati balansning aktiv punktlarini pulga aylantirish. Keynschilik - J.M.Keynsning fikrlarini ilgari suruvchi yo`nalish, uch oqimi mavjud: 1. O`ng oqim - o`ta reaksion oqim, qurollanish tarafdori, tartibga solish takliflari bor. Germaniya va Italiyada keng tarqal- gan; 2. Liberal oqim - monopoliya manfaatlarini himoya qiluvchi va qurollanishni inkor etuvchi oqim. Uning asosiy vakili Jenni Robinson xo- nim, bu oqimda kasaba uyushmalariga keng o`rin berilgan. Fransiyada "dirijizm" (dirijer so`zidan olingan) nazariyasi vujudga kelgan; 3. Yangi keynschilik, keyinroq ortodoksal keynschilik - J.M.Keynsning qoidalari to`la qabul qilingan holda A.Xansen tomonidan stagnatsiya nazariyasi bi- lan to`ldiriladi. A.Xansen va K.Klark multiplikator prinsipini akselerator prinsipi bilan to`ldirdilar, indutsirlangan investitsiya tushunchasini kiritdi- lar. Imperativ (zaruriy) va Indikativ (taklif majburiy emas) rejalashtirish- lardan foydalanish mumkinligi aytiladi (Fransiya va bir qancha mamla- katlarda keng tarqalgan). Asosiy vakillari fransiyalik G.Ardan, G.Mendes- Frans, F.Perru, S.Xarrislardir. Yangi keynschilik o`rniga postkeynschilik 420 vujudga keldi, uning vakillari J.Robinson, N.Kaldor, P.Sraffa (Angliya), L.Eyxner, .Vayntraub (AQSH); bu oqimda o`sish va taqsimot markaziy deb hisoblanadi. Iqtisodni tartibga solish mexanizmini yanada takomil- lashtirish taklif etiladi. Multiplikator - ko`paytiruvchi; iqtisodiyot ta'limotlarida ma'lum bog`lanishlarni o`rganishda, mul'tiplikatsiya effekti bor joylarda qo`llaniladi. Masalan, Keyns ta'limoti bo`yicha qo`yilgan investitsiya va daromadlar o`rtasidagi bog`lanishni ko`rsatuvchi koeffitsient. Akselerator-multiplikatorga teskari bo`lgan koeffitsient bo`lib, milliy daromad o`sishining investitsiya o`suviga ta'sirini ko`rsatadi (ne- okeynschilar qo`llagan). Yangi klassik (neoklassik) yo`nalish – G’arb iqtisodiy adabiyotida "Yangi klassik ekonomiks" deb ataladi va bu yo`nalish asosida marjinalizm g`oyalari yotadi. Buyuk ingliz iqtisodchisi A.Marshall (1842-1894) nomi bilan bog`liq. Shu davrda "Siyosiy iqtisod" o`rniga mafkurasiz "Ekonomiks" matni paydo bo`ldi. Unda sof erkin bozor iqtisodiyoti targ`ib etiladi, davlatning roli imkoni boricha kam bo`lmog`i kerak. Bu yo`nalishda liberalizm va neoliberalizm oqimlari mavjud. Amerika mone- tarizmi - M.Fridman (1912, AQSH) o`zining "Kapitalizm va erkinlik" (1960) kitobida "erkin ishbilarmonlik"ni himoya qiladi. "Ozodlik yo`lida qurbon berish"ni va "tabiiy ishsizlik"ni qo`llab-quvvatlaydi, davlat tomonidan beriladigan yordamga qarshi chiqadi, iqtisodiyotni to`g`ri pul siyosati bilan (davlat kam aralashadi) tartibga solish tarafdori. Bu oqim g`oyalari Rossiya Federatsiyasi iqtisodiyotida qo`llanilmoqda. "Marshall xochi" - talab va taklif egri chiziqlarining kesishganligini ko`rsatadi; kesishgan nuqta ularning muvozanatini hamda turg`un bahoni ko`rsatadi. Fridman Milton (1912, Nyu York) - iste'mol: pulning tarixi va naz- ariyasi sohalaridagi tadqiqotlari uchun 1976 yilda Nobel mukofoti bilan taqdirlangan. Uning pul to`g`risidagi g`oyalari (monetarizm) AQSHda R.Reygan, Buyuk Britaniyada M.Tetcher iqtisodiy siyosatida qo`llanilgan. Samuelson Pol (1915, AQSH) -ko`p marta qayta nashr etilgan "Ekonomiks" (1948) darsligini yaratdi (rus tiliga ham ag`darilgan), 1970 yilda iqtisodiyot fanlarida ilmiy tahlil darajasini oshirishga qo`shgan hissasi uchun Nobel mukofotini olgan. Iqtisodiyotning barcha sohalariga oid ilmiy ishlari bor. "Aralash iqtisodiyot"ning nazariyotchisi. Neoklassik tahlil bo`ycha, taraqqiyotning "to`rt g`ildiragi" asoschisi. Neoliberalizm - neoklassikaning bir oqimi, klassik iqtisodiy mak- tabni va keynschilikni birga qo`llash tarafdori, bunda davlatning iqti- 421 sodiyotga aralashmasligi taklif etiladi. Asosiy vakillari L. fon Mizes (1881- 1973), F. fon Xayek (1899-1992) bo`lib, bu oqim Avstriya maktabi deb ham yuritiladi. Sotsialistik (imperativ) rejalashtirishga qat'iy qarshi, chunki bu rejalangan tartibsizlikka olib keladi, mehnat taqsimoti, xususiy mulk va erkin almashuv sivilizatsiyaning mutlaq asosi deb sanaladi. Xayek 1974 yilda Nobel mukofoti sovrindori bo`lgan. Neoliberalizm g`oyalari asosida "Ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyoti" yuzaga keladi, uning asoschilari - nemis olimlari V.Rebke (1899-1966), V.Oyken (1891-1950), L.Erxard (1897-1977)lardir. Bu konsepsiya GFR va Shvetsiyada yaxshi natija berdi, uning asosiy g`oyalari mustaqil O`zbekiston iqtisodiyotida qo`llanilmoqda. Ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyotining asosiy qoidalari: erkin bahol- arning zarurligi; erkin raqobat; talab va taklifning muvozanati; iqtisodiyot- ning muvozanati; davlat bozor xo`jaligida shu shartlarni kafolatlashi va un- ing ijtimoiy yo`naltirilgan rivojini ta'minlash. N. nafaqat ma'muriy- buyruqbozlik tizimidan, balki kapitalizmning erkin raqobatlarga asoslangan davridan ham qat'iyan farq qiladi. Mustaqil O`zbekistonda un- dan ijobiy foydalanilmoqda. Lukas R.I. - neoliberalizmning tarafdori, "Ratsional kutilmalar" nazariyasi uchun 1995 yilda Nobel mukofoti sovrindori. Ijtimoiy- institutsional yo`nalish evolutsiyasi industrial jamiyatdan postindustrial, superindustrial (neoindustrial) jamiyat sari boradigan konvergensiya naz- ariyalarida (Gelbreyt, P.Sorokin - AQSH, Raymon, Aron - Fransiya, Tin- bergen - Niderlandiya) kapitalizm va sotsializmning ilg`or tomonlarini olish va amalda qo`llash taklif etiladi. "Xalq kapitalizmi" nazariyasi - kapitalizm transformatsiyasi (o`zgarishi) bilan bog`liq, go`yoki hozirgi kapitalizm "eski kapitalizm"dan keskin farq qiladi, ilgarigi illatlar yo`qolgan. X.k.ning vakillari: Berli, Nidler, Cheyz, Klark, Gelbreyt... "Kapitalning demokratizatsiyalashuvi" ("Mulk diffuziyasi") yo`li bilan aholining barcha qismi mulkka egalik qi- ladi (aksionerlik jamiyatlari). Konvergensiya nazariyasi - bu nazariyaning asosida kapitalistik ijtimoiy sistemalar o`rtasidagi iqtisodiy, siyosiy va mafkuraviy tafovutlar go`yo asta-sekin bartaraf etiladi, degan g`oya yotadi. Asosiy vakillari: U.Rostou, J.Gelbreyt (1908), Ya.Tinbergen (1903). Ekonometrika konsepsiyalari - iqtisodiyotda matematika metodlaridan keng foydalanishga asoslangan konsepsiyalar. Asosiy vakil- lari L.Valras, V.Pareto (Lozanna universiteti), fon Neyman, U.Mitchell, E.Barone, M.Panteleoni. 1910 yilda polshalik iqtisodchi P.Chompa "Ekonometriya" ("Ekonomterika") matnini qo`llagan. Ilmiy muomalaga 422 (1926) norvegiyalik R.Frish kiritgan. AQSH, Buyuk Britaniya, Niderlandi- ya va boshqa mamlakatlarda keng rivoj topmoqda. Turli iqtisodiy ta'limot yo`nalishlarida qo`llaniladi, ilmiy va amaliy ahamiyatga molik. V.Leontyev ham bu konsepsiyalardan (1906) o`zining "chiqim - chiqarish" uslubida foydalangan (U 1973 yilda Nobel mukofoti sovrindori bo`ldi). 60- 70-yillarda bu yo`nalish sobiq SSSR, xususan O`zbekistonda rivoj topdi. Respublikamizning olim va mutaxassislari tomonidan iqtisodiy model- lashtirish va algoritmlash bo`yicha muhim tadqiqotlar amalga oshirilgan. Jahon xo`jaligi - qadimdan vujudga kelgan, ammo XVI asrdagi buyuk geografik kashfiyotlar tufayli rivoj topgan, ayniqsa II Jahon urushi- dan keyin avj olgan xalqaro iqtisodiy munosabatlar majmui. Xalqaro mehnat taqsimoti bu xo`jalikning moddiy asosini tashkil etadi. Xalqaro in- tegratsiyada baynalmilallik xos. Xalqaro mehnat taqsimoti - butun jahon xo`jaligining tashkil topish va rivojlanishining hal qiluvchi omili. Birinchi bo`lib uning zarurligini D.Rikardo aytgan. Ayrim ishlab chiqarish korxonalaridagi kabi (A.Smit), jahon xo`jaligida ham mehnat taqsimoti nisbiy chiqimlar ustunligini be- radi, ya'ni ayrim mamlakatlarning ma'lum sohada ixtisoslashuvi yuqori samara beradi. Jahon iqtisodiyoti nazariyalari - jahon bozorida mahsulot, valuta, ishchi kuchi va boshqalarning harakat jarayonlariga xos qonun va qonuni- yatlarini o`rganuvchi nazariyalar. "Ishlab chiqarish omillarining xalqaro taqsimoti" nazariyasi tipikdir (E.Xeksher, B.Olin, P.Samuelson); "Mahsulot hayoti sikli" nazariyasi (G.Xufbauer, R.Vernon, M.Pozner); Monopolistik raqobat nazariyasi (E.X.Chemberlin) va boshqalar. Absolut (mutlaq) afzallik prinsipi - A. Smit tomonidan ilgari suril- gan g`oya bo`lib, savdo munosabatlaridagi mutlaq afzallikni anglatadi (to- varlarni ishlab chiqarishda sarf-xarajatlarning ustunligi hal qiluvchi hisoblanadi). Nisbiy afzallik prinsipi - D. Rikardo tomonidan izohlab berilgan prinsip bo`lib, ishlab chiqarish omillari (kapital, mehnat, yer) xarajatlarin- ing afzalligini ko`rsatadi va tashqi iqtisodiy aloqalarda keng qo`llaniladi. Insoniy rivojlanish konsepsiyasi - BMT tomonidan 90-yillarda il- gari surilgan. Unda taraqqiyot natijalarining inson bilan hamohang bo`lishi ko`zda tutiladi, moddiy boylik (yalpi milliy mahsulot) bilan birga sog`lom hayot, savodxonlik, demokratik institutlar bilan birinchi o`ringa qo`yiladi (ayrim davlatlar kambag`al bo`lishiga qaramay, bu sohada yuqori natijaga erishmoqdalar va aksincha) hamda "ijtimoiy rivojlanish indeksi" (IRI) bi- lan o`lchanadi. 423 Nokapitalistik (kapitalizmni chetlab) rivojlanish konsepsiyasi - il- gari qoloq bo`lgan, kapitalizm taraqqiyoti bosqichini to`la bosib o`tmagan mamlakatlar uchun tavsiya etilgan rivojlanish yo`li. Bir qancha mamla- katlar shu yo`ldan borib, sotsializm quryapmiz, deb o`ylagan. Hayot buni inkor etdi. O`tish davri - bu yerda ma'muriy-buyruqbozlik (imperativ re- jalashtirilgan) iqtisodiyotdan bozor munosabatlariga o`tish davri. O`z dav- rida sotsiolistik deb atalgan mamlakatlarning, xususan, O`zbekistonning bozor munosabatlariga o`tish davri. Iqtisodiy rivojlanishning "o`zbek modeli" - 1991 yil 1 sentabrdan mustaqil taraqqiyot yo`liga o`tgan Respublikamizning ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyoti. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov tomonidan ilgari surilgan, uning besh tamoyili mavjud: 1. Iqtisodiyotning siyosatdan ustuvorligi va bunda iqtisodiyotning har qanday mafkuradan holi bo`lishi. 2. Davlat bosh islohotchi. 3. Qonunning hamma narsadan ustun turishi. 4. Kuchli ijtimoiy siyosat. 5. Bozorga bosqichma- bosqich, tadrijiy (evolutsion) yo`l bilan borish. |