İxtisasın şifri və adı: 060406 – statiSTİka kurs: III qrup: 2772 Elmi rəhbər: İqtisad üzrə fəlsəfə doktoru Yusifov Y. X. Magistr proqramının rəhbəri: Dos. V. E. Teymurova Kafedra müdiri: Prof. S. M. Yaqubov baki 2016 m ü n d ə r I c a t

Brakonyerlik
Təbii resursların hasilatı qanuni istehsal fəaliyyətidir, lakin istehsalçıların xüsusi icazəsi olmadan həmin fəaliyyət qanunsuz hesab olunur. Məsələn, qeyri-qanuni balıq ovu, ağac tədarükü və ovçuluq.
Bu fəaliyyətin buraxılışı aşağıda göstərilmiş düstur ilə hesablanmalıdır:

Burada Qo – brakonyerlik fəaliyyətinin buraxılışı;
Tm – tədarük malların (balıqlar, ov quşları, oduncaq və s.) miqdarı;
Qb – malın bazar qiyməti.
Tədarük mallarının miqdarları haqqında məlumatları müvafiq dövlət orqanlarından (balıq nəzarəti, meşə mühafizə xidməti və s.) əldə etmək olar.
Aralıq istehlakın hesablanmasında (yanacağa, ov üçün lazım olan alətlərinə və s. kimi çəkilmiş xərclər) ekspert qiymətləndirilmə ümumi buraxılışın xüsusi çəkisi ilə təyin edilməlidir.
Əxlaqsızlıq
Bu fəaliyyətlə məşğul olanların sayını hüquq-mühafizə orqanlarının məlumatlarından və ekspert qiymətləndirilmə əsasında təyin etmək olar.
Bu sahədə xidmətlərin göstərilməsindən yaranan ümumi buraxılış aşağıda göstərilmiş düstur ilə hesablanır:

Burada Fx – ümumi buraxılış;
Sf – fahişələrin sayı;
Oq – orta illik gəlir.
Orta illik gəlir aşağıda göstərilmiş düstur ilə hesablanır:

Burada Oq – orta illik gəlir;
Gf – işlənmiş günlərin orta sayı;
Go – bir günün orta gəliri.
İş günlərinin sayı ekspert qiymətləndirmə əsasında müəyyən edilir və qruplar üzrə seçilir. Gündəlik orta gəlir aşağıda göstərilmiş düstur ilə hesablanır:

Burada Go – bir günün orta gəliri;
Mq – müştərilərin bir gün ərzində sayı;
Qs – xidmətlərin orta qiyməti.
Fahişəlik fəaliyyətinin aralıq istehlakına aid olunmalıdır:

1. 
   müştərilərə xidmət göstərmək üçün tutulan evin icarə haqqı;
   
2. 
   masaj salonlarının, saunaların, intim-salonların və s. sahibləri tərəfindən ödənilən icarə haqqı;
   
3. 
   fahişələrin özlərinə aldıqları kosmetika, geyim, qorunma vasitələri və xüsusi avadanlıq xərcləri;
   
4. 
   bu biznesi quran sahiblərin nəqliyyat, avadanlıq və reklam (İnternet saytlarına elanlar və s.) xərcləri.
   

Ümumiyyətlə, kölgə iqtisadiyyatının çiçəklənməsi, əsasən, keçid dövrü yaşayan və resurslarla zəngin ölkələrdə baş verir.
Dünya Bankının ənənəvi olaraq həm qlobal miqyasda, həm də ölkələr üzrə ayrı-ayrılıqda kölgə iqtisadiyyatına dair hazırladıqları hesabatların nəticələrinə görə, 1999-2007-ci illərdə dünyanın 151 ölkəsində kölgə iqtisadiyyatının payı 35,5 % təşkil etmişdir. Həmin ilin hesabatına görə, ən yaxşı göstəriciyə malik ölkələr kimi İsveçi (8,6 %), ABŞ-ı (8,8%), Avstriyanı (9,8%) və Lüksemburqu (9,9%) göstərmək mümkün idi.
Müxtəlif tədqiqat institutlarının hesablamalarına görə, 2014-cü il dünya üzrə kölgə iqtisadiyyatının xüsusi çəkisi 9-18% arasında dəyişirdi. Bu əvvəlki illərə nisbətdə yaxşı göstəricidir. İEÖ-də kölgə iqtisadiyyatının dəyişmə nisbəti 4-13% arasında olmaqla, ortalama 10% həddində götürülür.
Təbii ki, dünyanın müxtəlif coğrafi bölgüsünə görə kölgə iqtisadiyyatının vəziyyəti dəyişir. Hər hansı ölkənin kölgə iqtisadiyyatının hansı səviyyədə olmasını göstərən amil onun hansı təhlükəli həddə yaxın olmasıdır. Belə ki, beynəlxalq normalara görə ölkənin kölgə iqtisadiyyatının payı ÜDM-in 20%-indən yüksəkdirsə, bu artıq təhlükəli hal sayılır. Yox, əgər bu rəqəm 20%-in altındadırsa, o zaman bunu kritik hədd hesab etmək olmaz.
Kölgə iqtisadiyyatının fenomenal üstünlükləri də var... “Deutsche Bank”ın mütəxəssisləri hesab edirlər ki, kölgə iqtisadiyyatının daha çox geniş yayıldığı ölkələr 2008-2009-cu illərdə baş verən böhranlardan daha az zərər görüblər. Bu ölkədə kölgə iqtisadiyyatının həcmi ÜDM-dən kifayət qədər böyük olmuşdur. Onlar buna nümunə olaraq Yunanıstanı göstərirlər. Yəni Yunanıstanın xarici borcu və büdcə kəsrinin çox olmasına baxmayaraq, 2010-cu ildə cəmi 1% azalma qeydə alınacağını, Avropada isə bu göstərici 4 faiz həddində olacağını.demişdilər. Avstriyalı iqtisad professoru Fridrix Şnayder hesab edir ki, “kölgə iqtisadiyyatı” böhrana qarşı ən yaxşı müdafiə vasitəsidir. Çünki insanların qanuni qaydada qazanmadıqları pulları risk edərək banklara qoymurlar və bu zaman onlar bunu istehlaka daha çox yönəldirlər ki, bu, sonda istehlakçı tələbatını artırır. Bu zaman isə həmin çirkli pullardan faydalanan dövrlər olur.
Çirkli pul bütün hallarda gizli iqtisadiyyatın dövlət nəzarətindən, dövlət uçotundan, vergi, gömrük, eləcə də digər rüsumlardan kənarda fəaliyyət göstərən sektorun seqmentilə bağlı bir ifadədir. Gizli iqtisadi mədəniyyət sivil ölkələrdə o qədər yüksəkdir ki, orada artıq dövlət demək olar ki, bu iqtisadiyyatın əksər hissəsinə nəzarət edilir. Yalnız az bir qismi, artıq dövlət qanununa zidd olan iqtisadi sahədə nəzərdən yayınmağa çalışırlar. Bunlar narkobiznes, fahişəlik və silah alveridir. Bu üç seqment qanundan kənar olduğuna görə, gizli iqtisadiyyat və bunlarla məşğul olanlar gizli iqtisadiyyatçılar sayılır. Və onların qazandığı pullar çirkli pullar adlanır. Sivil inkişaf etmiş ölkədə bir iqtisadiyyat sektoru da var ki, buna türklərdə “kait dışı” (qeydiyyatdan kənar) deyirlər. Dövlətin bəzi hərbi-strateji məqsədlərini reallaşdırmaqdan ötrü “kait dışı” seqmentindən qazanılan pullardan istifadə olunur.
Bu mövzu son günlərdə aktuallaşıb, əslində bu məsələ ABŞ-da baş vermiş 11 sentyabr hadisəsindən sonra aktuallıq qazandı. Başa düşürlər ki, dünyada beynəlxalq terrorizm, əsas maliyyə qaynağı olmadan fəaliyyət göstərə bilməz. Beynəlxalq terrorizmin maliyyələşdirən məhz çirkli pullardır. Ayrı-ayrı ölkələrdə milli qanunvericilik, həm də beynəlxalq səviyyədə çirkli pullarla mübarizə tədbirləri gerçəkləşməyə başladı.
FATF – beynəlxalq maliyyə cinayətləri ilə mübarizə təşkilatının xətti ilə maliyyə şəffaflığının prinsiplərinin təmin olunması istiqamətində fəaliyyət göstərir. MDB ölkələrində hətta iki ölkə Ukrayna və Rusiya FATF-nin qara siyahısına düşmüşdü. Həmin ölkələr müəyyən tədbirlər görəndən sonra siyahıdan çıxdılar. Bunun nəticəsində bəzi MDB ölkələrində, başda Rusiya, Ukrayna olmaqla maliyyə kəşfiyyatı yaradıldı. Maliyyə Nazirliyinə tabe olmaq şərti ilə, bu maliyyə kəşfiyyatı orqanları bilavasitə çirkli pullarla mübarizə aparmağa başladılar.
Maliyyə şəffaflığının təmin olunması ilə bağlı atılan addımlar nə olmalıdır? Korrupsiyaya qarşı qanunun, antikorrupsiya proqramının qəbulu, dövlət qulluğu haqqında qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi, xüsusilə gəlirlərin deklorasiyası ilə bağlı qanunun olması vacibdir. Ölkədən çıxarılan pullar afşor zonalarda yerləşdirilir. Hansı ki, həmin ovşar zonalarda vergi və gömrük uçotu çox zəif, daha doğrusu liberal olur və orada qoyulan kapitala görə heç bir deklorasiya tələb olunmur. Məsələn, Dubay özü azad iqtisadi zonadır və orada heç bir deklorasiya tələb olunmur. Bir sıra üçüncü dünya məkanları var ki, orada xeyli pullar olur. Xüsusilə, qərb banklarında. Burda yerləşdirilən pullar həmin ölkələrin kəşfiyyat orqanlarının ciddi nəzarətindədir. Bu halda isə bank hesablarında pulları olan ölkə çox asanlıqla girova çevrilə bilir. Hakimiyyətə təsir, təzyiq rıçaqlarından biri də elə məhz bu çirkli pullardır və şübhəsiz ki, digər dövlətlər də bundan yararlanırlar. Ona görə bu pulların qərb banklarında, avşor və ya digər istiqamətlərdə qalması ilə razılaşmaq olmaz.
Azərbaycanda kölgə iqtisadiyyatı. Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün kölgə iqtisadiyyatı olduqca spesifikdir. Əgər ölkənin büdcə daxilolmalarında yayınmalar varsa, sahibkarlıq subyektlərinin vergidən qaçmaq kimi halları hələ də azlıq təşkil etmirsə, idxal-ixrac əməliyyatlarında “korrupsiya vergisi” hələ də mühüm rol oynayırsa, məmur patronajlığı acı bir reallığa çevrilibsə, demək, ölkədə qeyri-leqal fəaliyyətdən danışmaq mümkündür. Bəzən kölgə iqtisadiyyatından danışarkən, ölkədə makroiqtisadi kontekstdə problemlərin həlli üçün üsulların tətbiqindən danışmaq və həmin kanalları necə qapatmaq yerinə, məişət səviyyəsində bəzi maliyyə yayınmalarından danışılır. Əslində, əsas məsələ kölgə iqtisadiyyatı haqqında daha çox problemlərin sadalanması deyil, onun hansı tədbirlər hesabına ÜDM payının azaldılması yollarının göstərilməsi olmalıdır.
Kölgə iqtisadiyyatının azaldılmasının yolu illərlə davamlı fəaliyyət tələb edən ciddi surətdə həyata keçirilən institusional və konseptual islahatlardan keçir. Kölgə iqtisadiyyatının azalmasına düşünülmüş addımlar və bir-birini tamamlayan effektiv siyasi iqtisadi islahatlar nəticəsində nail olmaq mümkündür:

1. 
   Heç şübhəsiz ki, antikorrupsiya tədbirlərinin genişləndirilməsi və prioritet elan olunması vacibdir. Bu tədbirlər real məzmunlu və təsirli olmaqla, nəticələri ölçülə bilən olmalıdır. Çünki bir ölkədə kölgə iqtisadiyyatı artırsa, bu, həmin ölkədə genişlənən korrupsiyanın təzahürü hesab olunur.
   
2. 
   Kölgə iqtisadiyyatının genişlənməsinə rəvac verən əsas həlqələrindən biri özünü büdcə xərcləmələrində göstərməsidir. BVF-nin nümayəndəsi də bunu xüsusilə ön sıraya çəkərək qeyd edirdi ki, büdcə xərcləmələrinin səmərəliliyinin artırılması və qeyri-neft büdcə kəsirinin azaldılmasına olduqca böyük ehtiyac var. Bu xəttin inkişaf etdirilməsini təmin etmək lazımdır.
   
3. 
   Ölkədə pulunu biznesə yatırmaqdan qorxan çoxsaylı vətəndaşlarımız onu ya ölkədən kənarda, ya da "sandıqlarda" saxlayır. Həmin vəsaitdən yararlanmaq üçün "çirkli" kapitala, vergilərə cəlb etməklə, amnistiya vermək lazımdır.
   
4. 
   Ölkədə iqtisadi islahatların önünü açmaq və onunla bağlı siyasi iradənin göstərilməsi hesabına kölgə iqtisadiyyatının genişlənməsi prosesini tormozlamaq olar. Belə islahatlar islahat naminə islahat təsiri bağışlamamalıdır. Real məzmunlu islahatlar hakim iradəyə çevrilməlidir.
   
5. 
   Vergi dərəcələrinin hər zaman optimal həddə saxlanılması ilə yanaşı, vergi intizamının sərtləşdirilməsinə ehtiyac var. Çünki ölkədə büdcəyə ödəniləcək dövlət şirkətlərinin toplam ödənişləri 2,4 milyard manat həcmindədir. Belə sərt vergi intizamı hesabına büdcəyə əlavə vəsaitlərin cəlb olunması olduqca vacibdir.
   
6. 
   Dövlət qulluqçularının gəlir deklorasiyasının tələb edilməsi və məmurların biznesdə iştirak imkanlarının azaldılmasına nail olunması zəruridir.
   

Məmurların bizneslə məşğul olmasının maraqlar konflikti yaratmasına görə qanunvericiliklə bu fəaliyyət qadağan olunub. Bu qadağaya məhəl qoymayan məmurlara qarşı müxtəlif sanksiyaların tətbiq olunmasına ehtiyac var.
Həm parlamentdə gəlirlərlə işləyən şirkət və dövlət qurumlarından hesabat tələb etmək, eyni zamanda arxasında durduğu şirkətin dövlət qurumlarına hesabat verməsi kölgə iqtisadiyyatının daha da genişlənməsinə böyük meydan açır.

7. 
   Beynəlxalq təşkilat və yüksək səviyyəli mandata malik təşəbbüslərdə geniş iştirakçılığa nail olmaq çox faydalı olardı. Beynəlxalq təşəbbüslərin genişlənməsi və təsirli mandatlardan layiqincə istifadə etmək lazımdır. Xüsusilə, Mədən Sənayesində Şəffaflığın Artırılması Təşəbbüsünün dərinləşməkdə olan (EİT - 2003-cü ildə Toni Bleyer tərəfindən irəli sürülüb) və Açıq Hökumət Tərəfdaşlığı (OGP - 2011-ci ildə Barak Obama tərəfindən irəli sürülüb) prosesində fəal rol almaq. Beynəlxalq maliyyə qurumları ilə institusional və fiskal islahatlar çərçivəsində real məzmunlu tərəfdaş kimi iştirak etmək imkanlarımızın artırılmasına tövhə vermək mümkündür.
   

Azərbaycanda hələ ki maliyyə kəşfiyyatı orqanı yaradılmayıb. “Bakıda çirkli pulların yuyulması” mövzusunda keçirilən seminarda beynəlxalq ekspertlərdən biri Azərbaycanda belə bir təşkilatın yaradılmasını çox vacib hesab etdi. Həmçinin Beynəlxalq Valyuta Fondu və Dünya Bankı da bu orqanın yaranması ilə bağlı tövsiyyələrini verirlər. Dünyanın maliyyə interpolu olan EQMONT qrupu da var. Bu qrupun da fəaliyyət istiqaməti maliyyə şəffaflığının təmin olunması, çirkli pullarla mübarizəyə yönəlib. BMT və Avropa Şurasının da çirkli pulların yuyulması ilə bağlı bir sıra konvensiyaları mövcuddur.
Dünya təcrübəsinin və müvafiq nəzəri mənbələrin təhlili göstərir ki, hər hansı bir ölkədə həyata keçirilən qeyri-rəsmi iqtisadiyyatın leqallaşdırılması siyasətinin uğur qazanması üçün bu siyasətin 4 əsas istiqamət üzrə tədbirlər sistemini özündə birləşdirməsi zəruridir. Bu istiqamətlər aşağıdakılardır:

• 
  Makroiqtisadi mühitin yaxşılaşdırılması;
  
• 
  İqtisadiyyatın rəsmi sektorunun cəlbediciliyinin artırılması;
  
• 
  İqtisadiyyatın qeyri-rəsmi sektorunun cəlbediciliyinin azaldılması;
  
•