Maşınqayırmanın tarixinə dair
Yüklə 20,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
Renessans dövründə maşınqayırma 197 sm-ə qədər dəyişir. Quyruq tərəfdə başlıq 22 sm uzunluğundadır, eni və qalınlığı isə 15 sm-dir.” Aqrikolanın yazdığına görə ştampı hərəkət etdirmək üçün su çarxından istifadə edilir. Çarx bərkidilən valın uzərinə bir-birinə nisbətən 180° dönmüş iki qol bərkidilir. Val döndükdə bu qollar ardıcıl olaraq ştampın oxuna bərkidilmiş metal dirsəyə ilişərək onu yuxarıya qaldırırlar. Dirsək ilişmədən çıxdıqdan sonra ştamp öz ağırlığı altında yuxarıdan aşağıya, zindanın üstündə yerləşdirilmiş metal pəstahın üzərinə düşərək onu döyür. XVI–XVII əsrlərdə maşınlar haqqında yazılmış kitablardan fərqli olaraq, Aqrikola öz kitablarında təsvir etdiyi texniki qurğuları ölçülərlə təsvir etmişdir. Bu ölçülər, yuxarıda verilmiş mətndən göründüyü kimi mətnin oxunmasını çətinləşdirsə də maşınların quruluşu haqqında təxmini təsəvvür yaratmağa imkan verir.
Renessans dövründə maşınqayırma 198 Jerolamo Kardano ( 1501 −
J erolamo Kardano ( lat. Hieronimus Cardanus, şəkil 1.145) 1501-ci ildə İtaliyanın Pavia şəhərində anadan olmuşdur (şəkil 1.145). 1521-ci ildə o, Pavia universitetində riyaziyyat, fəlsəfə və tibb üzrə doktor elmi dərəcəsini alır. 1531-ci ildə Milan şəhərində riyaziyyat üzrə professor vəzifəsində çalışmağa başlayır. Kardano eyni zamanda öz həmkarlarına tibb üzrə məsləhətlər verir və həkim kimi də fəaliyyət göstərirdi. Şotlandiyaya uzun müddətli səyahət etdikdən sonra 1559-cu ildə Kardano Milana geri dönür. O, həmin ildə Paviada və iki il sonra Boloniyada tibb üzrə professor kimi universitetdə dərs deyir [1.88, 1.89]. Kardano böyük təfəkkürə və biliyə malik insan idi. Riyaziyyatda onun adı üçüncü tərtibli tənliklərin həlli ilə bağlıdır. Onun təklif etdiyi qayda “kardan qaydası” adlanır. Kardanonun işləri XV əsrin dəyərlərindən sayılsa da, çox vaxt onun yazıları ardıcıl olmayaraq təsvir olunmuşdur və ziddiyyətlərlə doludur. Kardano elmi işlərini “İncəliklər
əsərlərində təsvir etmişdir. Birinci kitabı 1550-ci ildə Nürnberqdə və 1554, 1583 və 1664-cü illərdə genişləndirilmiş halda Bazeldə çap olunmuşdur. İkinci kitab 1557-ci ildə Bazeldə, sonra isə 1559-cu ildə Nürnberqdə alman dilində çap olunur [1.89]. Bu kitabda mexaniki hərəkət və bu hərəkəti icra etmək üçün çoxlu sayda mexanizmlər təsvir olunmuşdur. Kardano işlərinin çox hissəsini irəli-geri hərəkəti fırlanma hərəkətinə çevirən mexanizmlərə həsr etmişdir. Onun təsvir etdiyi qurğuların əksəriyyəti başqa mənbələrdən məlum olsa da, onların ara-
Şəkil 1.145. Jeralamo Kardano. Renessans dövründə maşınqayırma
sında öz yeniliyi ilə fərqlənənlər də var. Şəkil 1.146-da onun maraqlı bir mexanizmi təsvir edilmişdir. Fırlanma hərəkəti, üzərində pərlər bərkidilmiş su çarxı ilə alınır. Su çarxının oxunun (A) ucuna bir qol bərkidilir. Bu qol iki bəndin (F və H) köməyi ilə çarxın yaxınlığında yerləşdirilmiş sağanaqda dönə bilən vala (B) hərəkətli bağlanır. A oxu döndükdə onun ucundakı qola bərkidilmiş bənd irəli-geri hərəkət edir və
ötürmək üçün B valının üzərində iki oymaq C və D bərkidilir. Oymaqlara bərkidilmiş üfürcəklər val döndükdə ardıcıl olaraq hərəkətə gətirilirlər. Kardanonun təsvir etdiyi bu ötürmənin orijinallığı onun sadə olmasındadır. Dişli çarx ötürməsi ilə əlaqələndirilən aparıcı val və üfürcəklər sistemindən fərqli olaraq, burada ötürmə sadə şəkildə, nisbətən uzaq məsafədən aparıla bilir.
Şəkil 1.146. Qol vasitəsilə hərəkətin Çəkil 1.147. Çarx ötürməsi.
ötürülməsi.
Şəklil 1.147-də Kardanoya məxsus hərəkət ötürən bir mexanizm təsvir edilmişdir. İki çarx bir-biri ilə əlaqələndirilir. Böyük çarx ilə kiçik çarxın nisbətindən asılı olaraq hərəkət bir çarxdan digərinə ötürülür. Renessans dövründə maşınqayırma 200
İlk dəfə olaraq Kardano ötürmə nisbətindən söhbət açır. O bunu ilişmədə olan çarxların doğuranlarının uzunluğu ilə təsvir edir. Bu doğuranların nisbətlərindən asılı olaraq böyük çarxın bir dəfə dönməsi kiçik çarxın bir neçə dəfə dönməsinə səbəb olur. Əgər ötürmə ip əvəzinə dişli çarxlarla yerinə yetirilərsə, onda yenə də, ötürmə nisbəti çarxların diametrlərinin nisbətindən asılı olaraq təyin edilir. Kardano öz kitabında su qaldıran maşınlardan da bəhs edir. Öncə o, Heronun su nasosunun iş prinsipinə uyğun işləyən nasosun təsvirini verir. Onun işlərindən görünür ki, bizim eranın əvvəlində ixtira olunmuş su nasosunun quruluşu haqqında tam məlumat orta əsrlərdə itmişdir. Ona görə də, o dövrdə bir çox qurğular yenidən ixtira edilmişdir. Heronun su nasosunun təsvirində vurulan suyun yığılması üçün nəzərdə tutulan çənin təsviri natamamdır. Kardano öz kitabında su çəninin işləməsini belə təsvir edir (şəkil 1.148).
Şəkil 1.148. Su nasosu.
Şəkil 1.149. Su nasosu üçün klapan.
Yüklə 20,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|