Mustafa Kamal Atatürk 135 Türkiyə Cümhuriyyəti
Yüklə 1,73 Mb. Pdf görüntüsü
|
M.K.Atatürk – 135 Türkiyə Cümhuriyyəti azərbaycanlı gənc tədqiqatçıların araşdırmalarında 54 10. Ruintən S. Azərbaycan türk dövlətləri ilə siyasi əlaqələr siste- mində (XX əsrin 90-cı illəri). Bakı, 2005. 11. “Şərq” qəzeti, 2009-cu il, 23 aprel. ______________________ IV Bölmə A TATÜRK VƏ BIZ Fəridə ALLAHVERDIYEVA Bakı Dövlət Universiteti, Tarix fakültəsi, Türk dünyası tarixi ixtisası üzrə I kurs magistrantı E-mail: faridaallahverdiyeva@gmail.com ATATÜRKDƏ MÜASİR DÖVLƏT TƏSƏVVÜRÜ Elmi rəhbər: MƏŞDİ İSMAYILOV Siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru, Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi Açar sözlər: Atatürk, Türkiyə Cumhuriyyəti, modernləşmə, Qərb modeli, milli dövlət, xalqçılıq, dünyəvilik Müasir dövlət anlayışı, Avropada feodal sistemin ənənəvi teokratik dünyagörüşünün yerini İntibah dövrünün rasional-pozi- tivist düşüncələrinin alması nəticəsində formalaşmışdır. Avropada mərkəzləşmiş monarxiyaların yaranmasına paralel olaraq kapita- list münasibətlər sisteminin də təşəkkül tapması müasir dövlətlərin yaranmasının ictimai, siyasi və iqtisadi əsaslarını müəyyən etmiş- dir. Fransa inqilabının siyasi-ideoloji çərçivəsi isə müasir dövlət- lərin, yəni digər bir ifadə ilə milli dövlətlərin tarix səhnəsində yer almalarının ən önəmli faktoru olmuşdur. Nəticə etibarı ilə bu gün müasir dövlət təsəvvürümüz 16-cı əsrdən etibarən Avropada özü- nü göstərən fərqli dinamik proseslərin ortaya çıxardığı milli döv- lətlərlə bağlıdır. M.K.Atatürk – 135 Türkiyə Cümhuriyyəti azərbaycanlı gənc tədqiqatçıların araşdırmalarında 55 Müasir siyasi təsəvvürdə milli dövlət anlayışı əsasən de- mokratiya, insan azadlıqları, hüquqi dövlət, sosial rifah, elm, təh- sil, səhiyyə, yüksək texnoloji inkişaf və istehsalatın sənayeyə da- yanması kimi sosial komponentləri özündə təcəssüm etdirir. Bu mənada ictimai-siyasi təşəkkülün bu cür modeli ilk olaraq Qərb ölkələrində formalaşmış və bu amillər onun ümumi inkişafını xa- rakterizə etməklə bərabər tədricən dünyanın geri qalan hissələri üzərində həlledici üstünlük əldə etməsinə səbəb olmuşdur. Tədri- cən bu tarixi təcrübə modernləşmə, yaxud da inkişafın Qərb mo- deli şəklində dəyərləndirilmişdir. 19-cu əsrdə formalaşmış Avro- pamərkəzci görüşlərə görə modernləşmə (Qərb modeli) ənənəvi dövlətlərin müasirləşmələrinin tək mümkün yoludur. Türkiyədə modernləşmə prosesləri Atatürkün qurduğu Tür- kiyə Respublikasından daha əvvəllərə, əsəsən 19-cü əsrin ortala- rından başlayan Tanzimat adlandırılan dövrə təsadüf edir. Türk modernləşməsinin hərəkətverici düşüncəsi ictimai inkişafda Qərb dövlətlərindən geri qalmamaq və onların səviyyəsinə yüksəlmək məntiqinə söykənmişdir. Bu baxımdan Türkiyədəki modernləşmə prosesləri başlanğıcından etibarən iyerarxik mahiyyətdə, yəni cə- miyyətdə yuxarıdan aşağıya doğru tətbiq olunmuşdur. Atatürk tə- rəfindən 1923-cü ildə respublikanın elan olunması Türkiyədəki modernləşmə proseslərinin dönüm nöqtəsi olmuş və bu tarixdən etibarən radikal bir şəkildə Türkiyə siyasi elitası tərəfindən sis- temli sosial-siyasi proqram şəklində həyata keçirilmişdir. Atatürk Türkiyə Cümhuriyyətini Osmanlı dövlətinin siyasi və iqtisadi xarabalıqları üzərində qurub yüksəltmişdi. 1918-1923- cü illər arasında həyata keçirilən milli azadlıq hərəkatı uğurla başa çatdırıldıqdan sonra sülalə hakimiyyətinə dayanan Osmanlı idarə- etməsi yerinə dünyəvi dəyərləri əsas alan və xalq hakimiyyətinə əsaslanan müasir dövlət modeli əsas götürülmüşdü. Osmanlı döv- lətinin ənənəvi dəyərlərindən fərqli olaraq yeni dövlət İntibah dövrünün dünyagörüşünə, Fransa İnqilabının yüksək ideyalarına və 19-cu əsrin pozitivist dəyərlərinə söykənirdi. Dini xürafat, küt- ləvi təhsilsizlik və milli şüurun inkişaf etməmiş olması cumhuriy- yətin qurucuları tərəfindən türk toplumun geriliyini, nəticə etibarı M.K.Atatürk – 135 Türkiyə Cümhuriyyəti azərbaycanlı gənc tədqiqatçıların araşdırmalarında 56 ilə də Osmanlı imperiyasının süqutunu səciyyələndirən faktorlar kimi qiymətləndirilmişdi. Bu istiqamətdə gənc Türk dövlətinin və millətinin gələcək inkişafı müasirləşməkdə, sivil dünyaya inteqra- siya olmaqda, müasir təhsil sisteminin qurulması və milli şüurun gücləndirilməsində görülürdü. Atatürkün müasir Türkiyə təsəvvürü hər şeydən əvvəl Fran- sa inqilabının siyasi-mədəni nəticəsi olan milli dövlət anlayışına dayanırdı. Atatürk Türkiyə Cümhuriyyətinin ideolojik əsaslarını özünün altı prinsipi əsasında müəyyənləşdirmişdi. Respublikaçı- lıq, milliyyətçilik, xalqçılıq, dövlətçilik, inqilabçılıq və dünyəvi- likdə ifadəsini tapan bu əsas altı prinsip ilk olaraq dövrün tək siya- si partiyası olan Respublika Xalq Firqəsinin nizamnamə və proq- ramında öz əksini tapmış, daha sonra isə 5 fevral 1937-ci il tarixli dəyişikliklə konstitusiyaya daxil edilmişdir. Bilindiyi kimi, Türkiyə Respublikası, Lozanna konfransı ye- kunlaşdıqdan sonra 29 oktyabr 1923-cü ildə elan olunmuşdur. Konstitusiyanın birinci maddəsində “Türkiyə dövlətinin idarəetmə forması respublika idarəçiliyidir” yazmaqdadır. Atatürkə görə ən düzgün idarəetmə xalqın seçimi ilə formalaşan idarəetmədir ki, burada əsas söz sahibi xalqın iradəsidir. Atatürk bu düşüncəni Türkiyə dövlətinin təməlinə yerləşdirmiş və beləliklə də Cümhu- riyyət, Türk millətinin milli iradəsinə söykənən milli dövlət olaraq qurulmuşdur. Xalqçılıq prinsipi Atatürkün müasir dövlət təsəvvürünün ən əsas meyarlarından biridir. Bu anlayışa görə xalq, fərdlər və züm- rələr arasında heçbir ayrılığı və bərabərsizliyi qəbul etməyən icti- mai birlikdi. Xalq eyni zamanda azaddı və özünü idarəetmə hüqu- quna sahibdi. Bu cür düşüncələrə söykənən Atatürkün xalqçılıq anlayışı, hakimiyyətin və idarəetmənin də ona aid olmasını ifadə edirdi. Atatürkün müasir dövlət modelinin digər bir önəmli ideoloji yönü dünyəvilik prinsiplərinə söykənməsidir. Mustafa Kamal tərə- findən bu prinsip belə izah olunmuşdur: “Dünyəvilik əsla dinsizlik olmadığı kimi, saxta dindarlıqla da mübarizəyə yol açır, həqiqi dindarlığın inkişafını təmin edir... Bunu dinsizlik mənasında anla- Yüklə 1,73 Mb. Dostları ilə paylaş:
|