N. M. Yusifov, K. Ş. DaşDƏMİrov

349 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Üzvi turşuların parçalanmasının sürətləndiyi hallarda qara- 
ciyərdə  toplanan  asetilkoenzim  A-nın  kondensasiya  reaksiyasına 
uğrayaraq, aset-asetil KoA-ya çevrilməsi də mümkündür. Qaraci-
yər  hüceyrələrində  bu  reaksiyanı  kataliz  edən  β-ketotiolaza  fer-
menti vardır: 
 
 
 
 
 
 
 
 
Orqanizmin  qəbul  etdiyi  qida  maddələri  asetilkoenzim  A-
nın  kondensasiya  reaksiyasının  istiqamətinə  təsir  göstərə  bilər. 
Məlumdur  ki,  asetil  KoA-nın  Krebs  dövranına  daxil  olaraq, 
karbon  qazına  və  suya  qədər  oksidləşməsi  üçün  mühitdə  mütləq 
oksalat-sirkə turşusu olmalıdır. Lakin bu turşu orqanizmdə əsasən 
qlikoliz  prosesi  nəticəsində  (piroüzüm  və  fosfoenolpiroüzüm 
turşularından)  əmələ  gəlir.  Az  miqdarda  oksalat-sirkə  turşusu 
asparagin turşusundan da əmələ gələ bilər. Doğrudur, Krebs döv-
ranı üzrə oksidləşmə prosesində iştirak edən oksalat-sirkə turşusu 
                  O                                                    O 
2CH
3
─C                          CH
3
─C─CH
2
─C               + HS~KoA 
                   S-KoA                    ║                    S-KoA 
                                                  O 
Asetil koenzim A              Aset-asetil koenzim A 
  
                                        
H
2
O   HS~KoA
 
CH
3
                                                     COOH             COOH                  
│                                                         │                     │              
C═O                    O                             CH
2
                 CH
2
       CH
3
 
│           +   C ~S-KoA                  
│   
 
CH
2
          
│ 
    +  │     O            
CH
2
                │                                  C                      C=O      C
 
│  O               CH
2
                              │    OH            │                 S-KoA 
C                                                         CH
2
                 CH
3 
     S-KoA                                           │   O                       
                                                                   
C 
                                                                         S-KoA 
                                                  β-hidroksi-β-metil- 
                                                       qlütaril KoA 
                                                                     

---

350 
 
prosesin sonunda sərbəst hala keçir. Lakin onun müəyyən hissəsi 
orqanizmdə  piroüzüm  turşusunun  parçalanması  və  aspara-gin 
turşusunun  sintez  edilməsi  nəticəsində  itirilir.  Göstərilənlərdən 
aydın  olur ki,  orqanizmdə  yaranan asetil  KoA-nın  hamısının sərf 
edilməsi  üçün  qida  vasitəsilə  ya  müəyyən  miqdarda  aset-sirkə 
turşusu,  ya  da  onun  sintezinə  sərf  oluna  biləcək  digər  üzvi 
birləşmələr qəbul edilməlidir. Belə qida maddələrinə karbohidrat-
lar  və  tərkibinə  leysin  aminturşusu  daxil  olan  zülali  maddələr 
aiddir. Orqanizmdə  leysinin katabolizmi  nəticəsində də  aset-sirkə 
turşusu sintez olunur. İzoleysin, lizin, tirozin və fenilalanin orqa-
nizmdə  şəraitdən  asılı  olaraq,  həm  keton  cisimciklərinin,  həm  də 
qlükozanın  sintezinə  sərf  edilə  bilirlər.  Orqanizmdə  keton 
cisimciklərinin sintezinin üçüncü yolu məhz yuxarıda adları çəki-
lən  aminturşuların  (leysin,  izoleysin,  lizin,  fenilalanin  və  tirozin) 
katabolizmindən ibarətdir. Bu aminturşulara ―ketogen‖ aminturşu-
lar adı verilmişdir.  
Aset-sirkə turşusu keton cisimciklərinin digər nümayəndə-
lərinin  (aseton  və  β-hidroksi-yağ  turşusu)  əmələ  gəlməsi  üçün 
ilkin  materialdır.  O,  NAD  ∙  H
2
  iştirakı  ilə  (fermentativ  yolla)  β-
hidroksi-yağ  turşusuna  və  karboksilsizləşmə  yolu  ilə  asetona 
çevrilə bilər. 
Keton  cisimcikləri  əsasən  qaraciyərdə  əmələ  gəlir,  lakin 
qaraciyərdən başqa bütün toxumalar keton cisimciklərindən ener-
getik  material  kimi  istifadə  etmək  qabiliyyətinə  malikdir.  Əzələ 
toxuması  bu  cəhətdən  üstünlük  təşkil  edir.  Əvvələr  belə  güman 
edilirdi ki, keton cisimciklərinin heç bir fizioloji əhəmiyyəti yox-
dur. Lakin təcrübələr göstərmişdir ki, aset-sirkə və β-hidroksi-yağ 
turşuları  orqanizm  üçün  yüksək  əhəmiyyətli  enerji  mənbəyidir. 
Onların  parçalanması  zamanı  alınan  enerji  zülal  və  karbohidrat-
ların parçalanmasından alınan enerjidən 2 dəfə çoxdur və bu ener- 

---

351 
 
jinin bir hissəsi digər bioüzvi birləşmələrin sintezinə sərf olunur.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ürək əzələsi və böyrəklərin qabıq maddəsi enerji mənbəyi 
kimi qlükozadan deyil, aset-sirkə turşusundan istifadə edir. Aclıq 
və  şəkərli  diabet  xəstəlikləri  zamanı  beyin  hüceyrələri  də  aset-
sirkə turşusundan enerji mənbəyi kimi istifadə etməyə uyğunlaşır. 
Uzunmüddətli  aclıq  şəraitində  beyinin  enerjiyə  qarşı  təlabatının 
75%-ə  qədəri  aset-sirkə  turşusunun  oksidləşməsi  hesabına  ödəni-
lir.  Qan  palazmasında  olan  aset-sirkə  turşusu  lipid  mübadiləsinə 
tənzimedici  təsir  göstərir.  Onun  miqdarı  artdıqda  piy  toxuma-
larında lipoliz prosesinin sürəti azalır.  
Aset-sirkə  turşusunun  oksidləşməsinin  ilk  mərhələsi  onun 
aktiv  formasının  (aseto-asetil  koenzim  A)  əmələ  gəlməsindən 
ibarətdir.  
Aset-sirkə turşusunun ―aktivləşməsinin‖ ikinci yolu suksi-
nil-KoA-aset-asetat-transferaza  fermentinin  iştirakı  ilə  həyata 
keçir. Onun təsiri altında aset-sirkə turşusu suksinil-KoA ilə reak-
siyaya girərək sərbəst kəhrəba turşusu və aset-asetil KoA əmələ  
                       NAD 
                                                 CH
3
 
                                            
│
 
                                            CHOH 
                                            
│
 
CH
3
                                     CH
2
 
│                                              │ 
C=O                                    COOH 
│ 
CH
2
                                     CH
3
 
│                                              │  
COOH                                 C=O
 
   
                                                   │
 
                                            CH
3 
NAD ∙ H
2 
 
CO
2 
 

---