Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR
Yüklə 5,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
OĞUZLAR (TÜRKMƏNLƏR)
431 verdiyi qəbul edilmişdir 1 . Ceyhunun yataq dəyişdirirək yenidən Aral gölünə tökülməsinin türkmənlərin iqtisadi həyatlarına mənfi təsir göstərməsi barədə qaynaqlarda bilgi yoxdur. Digər hadisə isə Əmba çayı sahillərində oturan və noqay da adlanan manqıtların (manqut) Manqışlağa yağma axınlarıdır. Bu axınlara dayana bil- məyən ərsarılar, təkə və yomutlar Balxan və Kürən dağları çevrəsinə gəl- mişlər, ərsarılar Böyük Balxan ilə onun çox şərqindəki Kurtış arasında yurt salmışdılar. Təkələr ilə yomutların da Küçük Balxan ilə Qızıl Arvat arasın- dakı Kürən dağ çevrəsində yaşamaya başladıqları anlaşılır. Ancaq kalmık axınları Manqışlaq türkmənləri üçün daha fəlakət verici nəticələr doğurmuş- dur. Gerçəkdən, kalmık (kalmak=kalmaq) deyilən qövm həqiqi monqol olub ünləri hələ Teymur dövründə Mavəraünnəhrə çatmışdı. Çağataylar kalmık- ların insan əti yediklərinə inanırdılar ki, 2 Övliya Çələbi də bu xüsusda təf- silat verməkdədir 3 . Halbuki bu kalmıklar buddist idilər. Kalmıkların qərbə gələnlərinin çoxunu torqut (turqut) adlı monqol boyu təşkil edirdi. Bu boy Çingiz xan dövründə də mövcud olub 4 fəth hərəkətlərinə geniş ölçüdə qatıl- mamış görünür. Torqutlar və ya kalmıklar əski müttəfiqləri olan bir monqol boyunun sıxışdırması nəticəsində qərbə köç etdilər; önlərinə çıxanları yenib Yayıqa qədər gəldilər və Xarəzmə ilk axınlarını gerçəkləşdirdilər. Enerjili başbuğları Hoorluq idarəsində İtilin ağzında yurd tutan kalmıklar öz axınları ilə Krım da daxil olmaqla hər tərəfdə qorxu və dəhşət oyandırdılar. Kalmık- lar türkmənlərə axınlar edən manqutları (manqıt) İtilin ötəsinə sürdükləri ki- mi, Övliya Çələbiyə görə 5 qələbəlik saydakı noqaylar (manqut = manqıt) kalmıkların rəiyyətləri durumuna düşmüşdülər. Kalmıkların 1637-ci ildə Manqışlaq üzərinə axını nəticəsində buradakı türkmənlərin böyük əksəriyyəti yurdlarını tərk edərək pərişan bir halda Bal- xan tərəfə qaçdılar. 1640-cı ildə İrandan dönən Əbülqazi Manqışlaqdan qa- çan qızılayaq obası türkmənlərindən buraya gəldikdən ancaq üç il sonra ke- çə çadırlar düzəldə bildiklərini öyrənmişdi. Qışı orada keçirən Əbülqazi Bal- xan dağına gedib iki il də orada təkələr arasında qaldıqdan sonra Manqışlağa gəlmiş və Manqışlaq türkməninin tar-mar olduğunu, orada ancaq 700 ça- dırlıq bir icmanın qaldığını, onların da kalmıklara tabe olduğunu görmüşdü 6 .
1 Ə.Z.Toğan. Amu-Dərya maddəsi, İA, I, s. 222. 2 Diyarbəkriyyə, II, s. 474. 3 Bilindiyi üzrə, Övliya Çələbi İtilin aşağı yatağında yurt tutan kalmıklar haqqında bir çox baxımdan ilgi çəkən və diqqətəşayan bilgilər vermişdir (Səyahətnamə, İstanbul, 1928, VII, s. 843-870). Övliya Çələbi kalmıkları əski müəlliflərin hunları və monqolları anlatdıqları kimi təsvir edir. 4 Monqollarm gizli tarixi, türkcə türcüməsi Ə.Təmir, Ankara, 1948, s. 61; Monqollarm gizli tarixi, Bakı, 2011, s. Rəşidüddin, Moskova, 1965, s. 82. 5 VII, s. 844, 847. 6 Şəcəreyi-türk, s.316, türkcəsi s. 332-333. FARUQ SÜMƏR
432 1642-ci ildə Əbülqazinin böyük qardaşı, Xarəzm hökmdarı İsfəndiyar xan öldü. İsfəndiyar xan Əbülqazinin aksinə türkmənlərə nifrət etmir, hətta onları öz qövmdaşları özbəklərdən üstün sayırdı. 1643-cü ildə Əbülqazi Xa- rəzm hökmdarı oldu. O, türkmənlərə kalmıklardan daha qorxunc fəlakətlər gətirdi. Əbülqazi özbəklərin düşməni saydığı və ağlı az dediyi türkmənləri qəddarlıqla kütlələr halında öldürdürdü. Özəlliklə, hökmdar olar-olmaz, hiy- lə ilə 2.000 türkməni məhv etmiş, Xorasanda Duruna yaxın Burma deyilən çayın sahilindəki savaşda, öz ifadəsi ilə, 20.000 türkməni öldürtmüşdü. Bu əsnada (1065=1654/1655) kalmıklar da Xorasanda Durum yörəsinə və Əstərabad tərəflərinə qədər axınlar edərək bəzi türkmən obalarını yağma- ladılar, ancaq səfəvi bəylərbəyiləri tərəfindən yenildilər 1 . O biri il (1066) İs- fahanda kalmık (kalmak) elçiləri göründülər. Bu elçilərin yanında türkmən- lər də vardı. Kalmık elçilərinə xələt geydirildi və Qaradağlu xan Məhəmməd bəy xələtlər, samur, küllah və digər hədiyələrlə kalmık xanına göndərildi 2 . XVIII əsrdə Astarabad bölgəsində oxluların yerini çoxlu əhalisi olan yo- mutlar aldılar. Yomutlar, əfşarlar və zəndlər ilə mücadilələrində qacarlara yardım edirdilər. Hətta Mirzə Məhəmmədə görə, qacar dövlətinin qurucusu Ağa Məhəmməd şahın anası yomutların başçısı Bəyəncin qızı idi 3 .
bilinir. Xarəzm və İrandaki iqtidar dəyişiklikləri və bu iqtidarların qısa bir zamanda zəif vəziyyətə düşmələri, Avropa dövlətlərinin hakimiyyət və nü- fuzlarını genişlətmək üçün fəaliyyətlərini artırmaları Xəzərarxası türkmən oymaqlarına daha artıq sərbəstlik qazandırmışdı. Dışkı salurdan olduğunu gördüyümüz təkələr və yomutlar ən güclü oymaqlar halına gəldilər. İran tor- pağına yönələn və alaman (ərəbcə əl-amandan) deyilən axınlar ən ziyadə bu iki oymağın mənsubları tərəfindən gerçəkləşdirilirdi. Bu oymaqlar ara-sıra Xarəzm xanlarının və qacar valilərinin ordularına qarşı uğurlar da qazanmış- lar. Xəzərarxası türkmən oymaqlarından bir çoxu bilxassə öz aralarında girişdikləri mübarizələr üzündən yerlərini dəyişdirmək zorunda qalmışlar. Xəzərarxası türkmənlərinin oymaq təşkilatı haqqında XIX əsrdə türkmənləri ziyarət edən avropalılar tərəfindən bəzi siyahılar düzənlənmişdir. Bu siya- hılardan ən əski və tafsilatlı olanlardan biri yüzbaşı N.Muravyov tərəfindən meydana gətirilmişdir (1819-cu ildə). Ancaq yüzbaşı Muravyovun siyahı- sında təkə, salur, ərsarı və sarıqların oymaq təşkilatları əskikdir.
1 Abbasnаmə, s. 201-204. 2 Həmin əsər, s. 224-225. Nadir şah dövründə (1736-1747) kalmıklardan Qarçığay xan var- dı ki, Nadir şah onu Rusiyaya elçi olaraq göndərmişdi. Qarçığay xan Qalmaq sonra Dər- bənd bəylərbəyiliyinə təyin edildi (Mirzə Məhəmməd Məraşi. Məcmə üt-təvarix, Tehran, 1328 ş., s. 121). 3 Rzaqulu xan isə anasının qacarlardan Məhəmməd xanın bacısı olduğunu yazır (Rövzət üs - səfayi-Nadiri, IX, s. 85). Yüklə 5,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|