P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

o‘rgatish

 

(dressirovka)  deb ataladi.

Yuksak  darajadagi  hayvonlarning  ba’zi  ko'nikmalari  juda  murakkab 

boMadi  va  hatto  aqllilik  belgisi  bo'lib  ko'rinadi.  Masalan,  o'rgatilib,  sirk 

sahnasiga olib chiqiladigan hayvonlarning ko'rsatadigan  harakatlari:  fillar 

raqsi,  ayiqlaming velosiped  minib yurishi,  sherlarning akrobatik harakat­

lari,  it,  otlarining  «matematik  masalalarni»  yechishi  va  hokazolar shun- 

daydir.  Bulaming hammasi  shartli  reflekslar hosil  qilishga asoslangandir. 

Hosil  boMgan  ko'nikmalar ayrim  hollarda,  hayvonlarning  hayot  sharoiti­

ga  qarab,  mustahkamlanishi  va  irsiy  bo'lib  qolishi  yangi  instinktiv  ha­

rakatlar shaklida  nasldan-naslga  o'tishi  mumkin.  l.P.  Pavlov fiziologlar- 

ning  1913-yilda  gronengenda  bo'lib  o'tgan  xalqaro  kongressida  bunday 

degan edi: «Yangi paydo qilingan shartli reflekslarning ba’zilari keyincha­

lik irsiyat yo'li bilan shartsiz reflekslarga aylanadi, deyish mumkin» (O'sha 

asar,  III  tom,  1-kitob,  273-bet).

Bir vildan  keyin  — 1914-yilda,  Pavlov yanada  ko'proq  ishonch  bilan 

bunday dedi: «Yangi paydo boMgan reflekslar birin-ketin bir qancha nasl- 

larda  hayot  sharoiti  birday  saqlangan  taqdirda,  uzluksiz  ravishda  doimiy

---

reflekslarga aylanishi juda ham ehtimol  (va bunga endi  faktlar dalil bo'la 

oladi).  0 ‘sha  kitob,  281-bet.

l.P.  Pavlov ta’limotiga ko'ra,  hayvonlar paydo bo‘lib ularda  nerv sis­

temasi vujudga kelishi bilanoq shartli reflekslar, ya’ni organizm bilan tashqi 

muhit  o'rtasidagi  muvaqqat  nerv  bog'lanishlari  vujudga  kela  boshlagan. 

Biologik  jihatdan  nihoyatda  muhim  va  organizmning  hayotini  saqlash 

uchun  zarur  bo'lgan  bu  muvaqqat  nerv  bog'lanishlari  bir  qancha  nasl- 

lardan-nasllarga o'tib, takrorlanib, doimiy (shartsiz) bog'lanishlarga, ya’ni 

instinktlarga aylangan.  Hayvonlarda shartli  reflekslar hosil bo'lish jarayo­

nida nerv sistemasining o'zi ham o'zgargan va takomillashib borgan. Shun­

day qilib,  l.P.  Pavlov ta’limotiga  ko'ra,  yuksak  nerv faoliyati  hayvonlar­

ning  taraqqiyotida  yetakchi  rol  o'ynaydi.  Hayvonlar  ko'nikmalar  hosil 

qilish tufayli, tashqi muhitning o'zgaruvchi sharoitiga chaqqonroq va yax- 

shiroq  moslashadigan  bo'lib  qoladi.