Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ
Yüklə 3,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
Degilən adam gəlib, səni Degilən adam gəlib, səni g ö r m ə k
g ö r ə c ə k. (19) i s t ə y i r. (29) Mən heç vədə q ə b u l Mən heç vəqt q ə b u l e l ə y ə e l ə m ə r ə m k i… (23) b i l m ə r ə m ki… (34) Birinci cümlədəki görəcək
sözü qətilik məzmunu ifadə etmək üçün işlədilməmişdir. Bu cümlə el dilində çox vaxt elə beləcə də işlədilir. Feldəki -ə cək
şəkilçisinin atılması və istəyir
sözünün əlavəsi həqiqətən nitqin ədəbiləşdirilməsi meyli ilə bağlıdır. Əsərin yeni nəşrində müvafiq məqamlarda bir, çox, bəlkə və s. sözlərin əlavəsinə də rast gəlirik. Ə.Haqverdiyev leksik vahidlərlə yanaşı, mətnə frazeoloji vahidlər də artırmış, yaxud müvafiq sözlər əlavə etməklə frazeoloji vahidlərin formalaşması üçün imkan yaratmışdır. Məsələn: Bir də, başına dönüm, vallah, Bir də, qurbanım olum, q ə z ə b i n ruzgar elə dönübdür ki… (34) t u t m a s ı n, ruzgar elə dönübdür ki… (49) Xub, məgər kənd-kəsək Xub, məgər kənd-kəsək hamısı hamısı g e t d i? (40) ə l d ə n g e t d i? (56) İkinci nəşrdə əlavə edilmiş köməkçi sözlər, xüsusilə bağla- yıcılar diqqəti daha çox cəlb edir. Ki bağlayıcısının əlavə edilməsi ilə intonasiya yükü azaldılmış, canlı dilə məxsus asindetik cümlələr analitik cümlələrə çevrilmişdir:
Xub, səbəb nədir Mirzəyə Xub, səbəb nədir ki, Mirzəyə gələndə Hatəm olursan…(12) gələndə Hatəm olursan… (18) Budur, mən on ildən artıqdır Budur, mən səkkiz ildən artıqdır getmişəm İrana. (39) ki, getmişəm İrana. (55) 105
Əlavə edilmiş da (də) bağlayıcısı cümlənin ciddi tonunu azaltmış, müəllifin məqsədinə uyğun olaraq komizmi gücləndirmişdir: Sənin malın ana südündən Sənin malın ana südündən də halaldır. (12) halaldır. (17) Gözünə dərd buyururam, Gözünə dərd buyururam, canına
canına verəm. (14) da vərəm. (21) Səlim bəyin Həmzə bəyə (I misal), Cavadın Məşədi Cəfərə (II misal) dediyi bu sözlər ciddi və qəzəbli bir tonda deyil, zarafat tərzindədir. Ona görə də bağlayıcının əlavəsi cümlənin tonunu yumşaltmaq məqsədi güdür.
Ə.Haqverdiyev «Dağılaq tifaq»ın ikinci nəşrində bir sıra şəkil- çiləri, söz və ifadələri, ideyaca zəif, əsas hadisələrlə sıx bağlı olmayan cümlələri, hətta bəzən bütöv mətnləri ixtisar edərək əsərdən çıxarmışdır. İxtisar edilmiş şəkilçilər nisbətən azdır. Ədib evin yıxılmasın ifadəsindəki inkar şəkilçisini, əhvalatlar, çayçıxana sözlərindəki asemantik -lar, -çı şəkilçilərini ixtisar etmişdir. Bir neçə cümlədə isə baş cümlənin şəxs şəkilçisi (-dır) atılmışdır: məs.: Hər yerdə d e y ə c ə k d i r ki, Hər yerdə d e y ə c ə k ki, Nəcəf Nəcəf bəy mənə at bağışladı. (12) bəy mənə at bağışladı. (18)
Sözlərin ixtisarı müxtəlif səbəblərlə bağlıdır. İlk nəşrdə canlı danışıq dilinin mühüm bir xüsusiyyəti kimi replikalara daxil olmuş qoy, elə, belə, bir, indi, də ədatları əsərin dili üzərində işləyərkən ədibə artıq görünmüş, ədəbi dil baxımından loru 106
sözlər təsiri bağışlamışdır. Ona görə də ədib: İndi mürəxxəs olaq qulluğundan (35),
Su mənə ləzzət verdi. Qoy bir istəkan da içim (28),
Nə vaxt görəsən elə biz də ürəyimizdəkini açıb deyəcəyik? (16),
Eşidən kimi elə Qarğalı çay deyib düz getdim (27),
Belə sizi görüm ağ gün eşidəndə burnunuzun ucu tütüsün (22), Ey,
Məşədi Həcəmət, bir dayan görüm (14), Kəndə də gedib oğurluq-quldurluq eləyib yol kəsəcək (9) - kimi cümlələrdən həmin sözləri ixtisar etmişdir. Bu cür ixtisar Yaxşı bilirəm sənin hünərini
(7) – cümləsindəki yaxşı
sözünə də aiddir. Pyesin 1899-cu il nəşrində elə sözlər işlənmişdir ki, onların mətndən çıxarılması məna dəyişkliyinə səbəb olmaz, əksinə, əsər forma, dil cəhətdən daha da yığcamlaşardı. Aşağıdakı cümlələrdə belə sözlərin bir qismi ixtisar edilmişdir (ixtisarlar mötərizədə verilir): O saət (gördüm) gördüyüm çəmən yox oldu. (19)
Daha (bəsdir) dalını oxuma, get. (23)
Bir
də mən gəzməkdən yorulan (adam) deyiləm. (26)
Pərvərdigara, biz nə günah eləmişdik (dünyada) ki, (biz) ac qalırdıq. (36) Zurnaçılı bağda (Kəlik zəmisinin yanında) Qaraqazan oğlu çıxdı qabağıma (27) və s. Ədib sovet dövründə zəhmətkeş insanların bəyliyə sinfi münasibətini yaxşı başa düşdüyü üçün ovçuların Süleyman bəyə dediyi başına dönüm frazeoloji vahidini ixtisar etmiş, fikrin qətiliyini bildirmək üçün əslinə baxsan modal ifadəsini mətndən çıxarmışdır. İkinci nəşrdə remarkalara da diqqət yetirilmiş, ehtiyac olmadan işlənmiş artıq sözlər ixtisar edilmişdir: Pərdə (salınır) . (15)
Cavad (padnosda) çay gətirir. (7)
(Bu halda) Süleyman bəy o biri otaqdan çıxır. (16) Xəncəri (çıxarıb) verir. (28) (İstəkanı doldurub) içir (28) və s. Maraqlı cəhətlərdən biri də ədibin bir neçə cümlədə və
bağlayıcısını ixtisar etməsidir: (Və) bir də mənim atama deyərsiniz ki… (32)
(Və) çəmənin neçə yerindən şirin bulaqlar axır.
(18) Yəqin ki, ədib savadsız qadının dilində, cümlənin əvvəlində işlənməsini nöqsan saydığı üçün bu bağlayıcını ixtisar etmişdir. Bunlardan əlavə, hala, irrəhmanirrəhim, balam, amma, bir də, 107
Yüklə 3,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|