222
İnsan torpaqdan Tanrının obrazına bənzər yaradılıb.
Onun düşüncəsi də ilahi Loqosa bənzərdir. Yəni kosmos
və insanda olan loqoslar mahiyyətcə birdir və birlik təşkil
edirlər. Belə olan təqdirdə, insanın məntiqi baxımından
çevrənin qavranılması və onun barəsində düşüncələr
ortaya qoyması yaradılmışdan Tanrıya doğru atılan
addımlardır. Dünyanın varlığı və gözəlliyi insanı Tanrı
varlığının anlamasına gətirməlidir. Beləliklə, məntiqi fikir
İlahi ilham kimi də qəbul edilə bilər.
Buna görə də, Filona görə yunan fəlsəfəsi və ilahi
vəhy olan Əhdi-Ətiq bir-birinə zidd deyildirlər, çünki hər
ikisi Loqosun məhsuludur. Əhdi-Ətiqdə Loqos özünü
peyğəmbərlərə vəhy, filosoflara isə məntiq və düşüncə
vasitəsi ilə açmışdır. Ona görə də, Musa və Platonun
müdrikliyinin mənbəyi birdir. Ancaq buna baxmayaraq,
Platon və Pifaqor təkcə öz düşüncələri ilə Tanrının bir
olması fikrinə gəlməmişdirlər. Filonun fikrincə onlar
Əhdi-Ətiqlə tanış idilər. Bu fikri sonrakı xristianlar da
təkrarlamışdırlar.
Filon Loqosu “Tanrının oğlu”, “Səmavi Adəm” və
başqa adlarla adlandırırdı. Bu adlar onun Tanrı ilə dünya
arasında bir vasitəçi olduğuna işarə edir.
Loqosa bu cür baxış Filona Müqəddəs Kitabı
alleqorik yorumlara məruz qoyma imkanını yaratmış, onu
fəlsəfələşdirmişdir. Bu baxımdan onu ortaəsr ilahiyyatının
yaradıcısı adlandırmaq mümkündür.
Tədqiqatçılara görə sonralar xristianlar Filonun
Loqosunu simalaşdırıb İsa ilə eyniləşdirmişlər. Bu ideya
Yəhya İncilində öz əksini tapmışdır. Xristianlıqda olan Ata
223
(Tanrı)
–
Oğul
(Loqos)
münasibətləri
Filonun
fəlsəfəsindən başlayır.
Daha bir platonçuluğa yaxın olan filosof Selsus (yun.
Kέλσον, lat. Celsus, Iiyü zillik) Xristianlığın Romada
yayılması dövründə yaşamış və onun tənqidçilərindən biri
olmuşdur. Onun haqqında zamanımıza çox az bilgi gəlib
çatmışdır.
Məlumdur
ki,
o
imperator Markus
Aureliusun dostu idi.
Selsus “Doğru söz” (yun. Λόγος άληθής) adlı kitabın
müəllifi olmuşdur. Bu əsərin orijinal mətni zamanımıza
çatmamışdır. Ancaq, Selsusla çəkişməyə girən xristian
ilahiyyatçısı Origen onun fikirlərinə rəddiyələr yazaraq
“Doğru sözün” bir çox fraqmentlərini özünün “Selsusa
qarşı” (lat. Contra Celsum) əsərində vermişdir.
Selsus dini təlimləri öz düşüncəsinin dəlilləri
baxımından təhlil edərək belə bir nəticəyə gəlmişdir ki,
Xristianlıq heç də başqa dinlərdən fərqlənmir. Çünki,
başqaları kimi xristianlar da öz ehkamlarına düşünmədən
inanmağa çağırırlar (29, 7-8). Onun fikrincə, İsa tanrı ola
bilməz, çünki Tanrının xüsusiyyətləri başqadır. İsa
tanrıdırsa, o yerə enə bilməz, çünki belə olarsa öz taxtını
tərk etmiş olardı və dünya düzəni dağılardı. Daha sonra
Selsus yazırdı ki, İsa Loqos (Tanrı sözü, kəlamı) da ola
bilməz, çünki Loqos insan ola bilməz, çünki o insanlıqdan
daha uca olan Tanrı sözüdür (29, 45-46). Onun fikrincə
Xristianlığın bütpərəstliyi inkar etməsi müstəsna bir şey
deyildir. Çünki, doğrudan da insanların düzəltdiyi
təsvirlər və heykəllər heç də tanrılar deyildirlər. Hələ
xristianlardan çox-çox qabaq Heraklit kimi filosoflar
224
demişdilər ki, bütlərə tapınmaq divarlarla danışmağa
bənzərdir. Son olaraq Selsus hesab etmişdir ki, Xristianlıq
dövlət üçün təhlükədir.
Smirnalı Teon (yun. Θέων 6 Σμνρναΐος, m. II
yüzilliyin birinci yarısı) da orta dövrün akademiklərindən
(platonçularından) biri olmuşdur. O, “Platonun əsərlərini
oxuyarkən riyazi predmetlərin icmalı” (yun. Τα κατά
μαθηματικόν χρήσιμα εις την Πλάτωνος ανάγνωσιν) adlı
əsərin müəllifi idi. Həmin kitaba latın dilində qısaldılmış
olaraq “Expositio” deyilir. Bu kitab antik dövrün
məktəblərində tədris edilmək üçün yazılmış və orada
riyaziyyat,
musiqi
nəzəriyyəsi
və
astronomiya
elmlərindən bilgilər verilmişdir. Mətni yazarkən Teon,
keçmiş alimlərdən çoxlu istinadlar gətirmişdir.
Əsərin riyazi bölümündə Teon “bir” və “vahid”
anlayışlarının fərqləndirilməsini zəruri bilirdi, çünki hər
bir rəqəm “birlərin” cəmidir. “Vahid” isə hər bir çoxluq
çeşidlərindən aralanmış təklikdə olan ideal başlanğıcdır
ki, onu yalnız düşüncə ilə qavramaq mümkündür və onun
bölünməsi imkansızdır. Daha sonra Teon tərəfindən
rəqəmlərin tək və cüt, sadə və mürəkkəb və s. növləri
araşdırılmışdır. (15, 12-14)
Əsərin musiqi bölümündə nəğmələrdə rəqəmlər
ahənginə riayət edilməsinin vacibliyi vurğulanmış və
bunun
qaydaları
açıqlanmışdır.
Burada
musiqi
nəzəriyyəsinin əsas elementləri də araşdırılmışdır. (15, 32-
43)
Astronomiya bölümündə Teon yerin kürə olmasına
dair çoxlu dəlillər gətirmiş, planetlər və göy cisimləri
225
haqqında öz zamanının təsəvvürlərini açıqlamışdır. Bu
təsəvvürlər yuxarıda sözü keçən başqa yunan filosofların
baxışlarına bənzər olmuşdur. Belə ki, Teon yerin kainatın
mərkəzində olmasını iddia edirdi. Onun fikrincə planet və
ulduzların çoxu hərəkət etmir. Bəziləri isə, günəş və ay
kimi, yerin ətrafında fırlanır. Burada həm də günəşin və
ayın tutulması kimi təbiət olaylarına da münasibət
bildirilmişdir. (15, 81 və 89)
Mövzu ilə əlaqəli suallar:
1. Akademik məktəbin tarixi kimin adı ilə bağlıdır və
hansı dövrlərə bölünür?
2. Qədim platonçular əsasən hansı problemlərə
diqqət yetirirdilər?
3. Speusippus Vahid və çoxluq haqqında hansı
fikirləri irəli sürmüşdür?
4. Speusippus çevrənin dərk edilməsində düşüncə ilə
duyğu arasındakı ziddiyyəti ortalıqdan necə qaldırmaq
istəmişdir?
5. Kalkedonlu Ksenokratesə görə fəlsəfə hansı
bölümlərdən ibarətdir?
6.
Kalkedonlu
Ksenokratesə
görə
neçə
çür
substansiya
vardır,
onlar
hansılardır,
nə
ilə
səciyyələnirlər?
7. Kalkedonlu Ksenokrates Vahidi, Əqli və Ruhu
necə təsəvvür edirdi?
8. Kalkedonlu Ksenokratesə görə şərin mənşəyi və
insan həyatının məqsədi nədir?
Dostları ilə paylaş: |