Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav

mişe  benzer:  örneğin  hayvanların  şu  veya  bu  özellikle­
rini  onlarla  Süleyman  Peygamber,  ya  da  Nuh  Peygamber 
arasında  geçmiş  birtakım  maceralarla  açıklayan  hikâ­
yeler.  Böyle  anlatıların  hangilerinin  kitaplardan  geldiği, 
hangilerinin,  kitaplarda  bulunanlara  benzetilerek  ve  o  Pey­
gamberlere  mal  edilip  anlatılan  yerli  yaratmalar  olduğunu 
ayırd  etmek  kültür  tarihi  bakımından  önemli  bir  sorundur.
Hayvanlarla  insanların  ilişkilerini  anlatan  hikâyeler­
den  bir  bölüğü  de  masal  ile  gerçek  maceraların  «ma- 
sallaşmış  biçimleri»  diye  tanımlanacak  bir  tür  anlatıla­
rın  sınırında  dururlar:  birçok  avcı  hikâyeleri,  ayı  ile  in­
sanların  maceralarını  anlatanlar  (örneğin  genç  bir  kı­
zı  kaçıran,  onunla  «evlenen»  ayıya  değgin  olanlar)  bu 
kümeye  girer.  Bu  bölük  anlatılar  masalların  ve  efsanele­
rin  oluşum  basamaklarını  izlemek  ve  doğuşlarındaki,  ge­
lişmelerindeki  türlü  etkenleri  meydana  çıkarmak  bakı­
mından  önem  taşırlar.
Soru  3 7   :  Olağan-üstü masalların başlıca nitelik
- 
leri  ve  çeşitleri  nelerdir?
Olağan-üstü 
masallarla  daha  sonraki  bölümaeki 
gerçekçi  masallar  çokluk  «asıl  masallar»,  yani  masal  de­
yince  ilk  hatıra  gelen  anlatı  çeşidi,  olarak  gösterilir. 
Bunlar  öteki  çeşitlere  baka  daha  uzun,  kişileri  daha  ka­
labalık,  olayları  daha  çapraşık,  ve  kuruluşları,  üslûpları 
bakımından  da  yukarıda  belirttiğimiz  niteliklerin  (bk.  so­
ru  33)  büyük  çoğunluğunu  taşıyan  masallardır.  Olağan­
üstü  masalların  kişileri  insanlarla,  cinler,  periler,  devler, 
ejderhalar...  gibi  tabiat-dışı  varlıklardır.  Hayvanlar,  hay­
van  masallarında  olduğu  gibi  insan  rolünde  değil,  tabiat- 
dışı  araçlar  durumundadır;  çoğu  kez  de  insan-dışı  var­
lıkların  (cinlerin,  perilerin)  hayvan  kılığında  görünüşle­
86

---

ridir.  Türk  masallarında  kedi,  yılan,  kuşlar...  çokluk  bu 
niteliklerle  sahneye  çıkarlar; 
sözü  geçen  hayvanların 
önemli  rol  oynadıkları  masalların,  belli  bir  yerde  ve  ger­
çekten  yaşamış  insanların  başından  geçmiş  maceralar 
gibi  anlatıldığı,  yani  efsaneleştiği  de  olur;  örneğin:  türk 
masal  katalogundaki 
(W.  Eberhard  ve  P.N.  Boratav, 
Typen  türkischer  Volksmarchen,  Wiesbaden  1953  =   TTV) 
44  ve  80  numaralı  tiplerin  Anadolu'da  efsane  biçiminde 
anlatılan  çeşitlemeleri  derlenmiştir.  —   Başka  bir  çeşit­
ken  masallarda  insan-kişilerin  bir  büyülenme  sonucu  ola­
rak  geçici  bir  sürede  hayvan  kılığına  girdikleri  olur.  Ki­
mi  masallarda  ise  hayvanlar  tamamıyle  kendi  özellikle­
riyle,  ama  olağan-üstü  birtakım  güçlere  sahip  olarak, 
çoğu  kez  kahramanın  kendilerine  yaptığı  iyiliklerin  kar­
şılığında  ona  yardım  için,  maceraya  karışırlar:  örneğin, 
TTV  tip  34,  Az  gittik,  uz  gittik,  No.  45'deki  «Keloğlan  ile 
Tilki»  masalı.
Türk 
masallarının 
olağan-üstü 
öğeleri 
gerçekte, 
sanıldığı  kadar  akıl-dışı  nitelikte 
değildir; 
şehirlerden 
uzaklaşıldıkça,  yani  sözlü  geieneğin,  yazılı  edebiyatın  ve 
yabancı  kültürlerin  etkilerinden  korunduğu  çevrelere,  köy 
ve  göçebe  ortamına  yaklaştıkça  masallardaki  olağan-üstü 
çeşni  hafifler;  bu  nitelikteki  varlıkların  çoğu  kez  sadece 
adları  anılmakla  yetinilir:  cm,  peri,  ejderha,  v.b.  denip 
geçilir;  bir  devin  tasviri  çizilirken  o,  insanlardan  pek  far­
kı  olmayan,  belki  daha  büyücek,  daha  oburca  bir  yaratık, 
ejderha,  irice  bir  yılan,  periler  insanlardan  farksız  görü­
nüşte  ve  davranışta,  yalnız  kılık  değiştirme  yeterliği  olan 
kişiler  gibi  canlandırılır;  bütün  bu  varlıkların  akıl-dışı,  ha­
yâl  ürünü  («fantastique»)  nitelikleri 
üzerinde  durulmaz. 
Kısacası  türk  geleneği  en  «masalımsı»  anlatıları  bile  ger­
çeğe  yaklaştırma  eğilimindedir.
Türk  masallarında  at  önemli  bir  yer  tutar;  o,  des­
tanda  üzerine  aldığı  işleri  burada  da  sürdürür.  Masalda
87

---

at,  beylik  bir  binit  olarak  kullanıldığı  haller  bir  yana,  tıpkı 
destanlarda  olduğu  gibi,  sahibine  öğüt  veren,  onu  uya­
ran,  ya  da  güç  durumlarda  ona  yardımcı,  ve  ta b ia t-ü stü  
güçleri  olan  bir  varlıktır:  konuşur,  uçar,  deryaları  geçer... 
Sık  rastlanan  bir  çeşidi  de  denizden  çıkıp  geçici  bir  süre 
kahramanın  hizmetinde  kalan  attır.  —   Bütün  bu  nitelikle­
riyle  at,  daha  çok  destan  konularına  en  yakın  olan,  on­
larla  ortak  öğeleri  bulunan  masallarda  yer  alır.
Soru  3 8 :   Gerçekçi  masalların  başlıca  nitelikleri 
ve  çeşitleri  nelerdir?
Gerçekçi  masalların  insan  kişileri  olağan-üstü  ma- 
satlarınkilerden  pek  az  farklıdır.  Ama  gene  de 
onların 
kendilerine  özgü  bazı  niteliklerine  değinmek  yerinde  ola­
caktır.
Padişah  masallarda  (olağan-üstü  çeşidinde  de,  ger­
çekçi  çeşidinde  de)  kimi  zaman  olumlu  bir  kişi: 
hakkı 
koruyan,  iyiliksever,  cömert,  güzel  hükümdar  çizgileriyle 
canlandırılır;  çokluk,  orta  halli,  ya  da  fakir,  güzel  bir 
kızın,  birçok  maceralardan  sonra  kocası  olacaktır  o.  Ki­
mi  masallarda  ise  olumsuz  bir  kişidir:  aç  gözlü,  hercayi, 
çevresindeki  kötü  insanların  etkismde 
kalan, 
onların 
oyuncağı  olan  zayıf  iradeli  bir  hükümdar.  Karşısına  çı­
kan  halktan  kahramanın  başarıları  onun  kıskançlık  duy­
gularını  kamçılar; 
kahramana 
tehlikeli  işler  yükler,  ya 
da  onu  insan  gücünün  üstünde  sınamalardan  geçmeğe 
zorlar;  sonunda  ya  âciz  kalıp  pes  eder,  ya  da  hak  ettiği 
cezayı  bulur.  Türk  masalı  kadar  padişahları,  masal  ki­
şileri  olarak,  çok  ayrıntılı  ve  çelişik  seciyeleri  ile,  insaf­
sız  bir  yergi  konusu  yapan  anlatı  geleneğine  dünya  ma­
salları  arasında  az  rastlanır.  Padişahın  yerini,  bu  çeşitli
88

---