Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav

çeşnisi  vardır.  Bunlardan  bir  örneği  Derviş  Mehmed’in 
hikâyesinde  buluruz: 
Ona  Ankara'daki  şeyhi,  Bağdad'a 
başka  bir  şeyhe  armağan  olarak  götürmek  üzere  üç  halı 
vermiş.  Yolda  halının  ikisini  satan  dervişi 
Bağdad'daki 
şeyh  sıkıştırır.  Derviş  Mehmed’in: 
«Bana  bir  tane  halı 
verdi  Şeyhim.»  demesi  üzerine  Bağdad'lı  ermiş  şeyh  yanı 
başındaki  bir  pencereyi  açıp  ordan  Ankara'daki  meslek- 
daşına  seslenir,  ve  kaç  halı  gönderdiğini  sorar.  Ankara'h 
şeyhin  başı  görünür  pencerede,  ve  halıların  sayısı  üze­
rinde  iki  ermiş  adamın  konuşmaları  sonunda  da  Derviş 
Mehmed’in  yalanı  meydana  çıkar.  Ama,  Derviş’in  de  bey­
ni  atar,  iki  şeyhe  birden  bir  küfür  savurup:  «Bre  insafsız­
lar,  der,  mâdem  birbirinize  bu  kadar  yakınsınız,  bu  zaval­
lı  dervişe  yayan  yapıldak  üç  aylık  yolu  ne  diye  teptirir­
siniz?»
Soru  5 2 :  Olağanüstü  varlıkları  konu  edinen  ef­
saneler  hangileridir?
Bu  bölümdeki  efsaneler  milletler-arası  katalog  tasa­
rısında 
şu 
alt-bölümlere 
ayrılmıştır: 
A) 
Aiın-yazısı,
B)  ölüm  ve  ötesi,  C)  tekin  olmayan  yerler,  D)  tabiatın 
bir  parçası  olan  yerler  (orman,  göl,  v.b.)  ile  hayvanların 
«sahip»  leri  ( =   koruyucuları),  E)  Cinler,  Periler,  Ejder­
halar  v.b.  olağanüstü  güçte  yaratıklar,  F)  Şeytan,  G)  has­
talık  ve  sakatlık  getiren  varlıklar  (Albastı  gibi),  H)  ola­
ğanüstü  güçleri  olan  kişiler  (büyücü,  üfürükçü,  afsuncu 
gibi),  İ)  «mythique»  nitelikte  hayvan  ve  bitkiler  (adam­
otu  gibi)  üzerine  anlatılar.
Kimi  hayvanların  koruyucuları  olan,  ve  kadın  ya  da 
erkek  kılığında  göze  görünen 
olağan-üstü  güçte  kişiler 
üzerine  anlatılan  efsanelere  güzel  bir  örneği  Yusuf  Ziya 
Demirci'nin  Yörükler  ve  köylülerde  hikâyeler 
(İstanbul 
1934)  adlı  kitabında  buluruz:  Ünlü  bir  avcı  dağda  bir 
geyiği  bütün  gün  kovalamış,  ama  vuramamıştır.  Akşam,
113

---

bir  ateş  başında  oturan  bir  çobanla  bir  kıza  rastlar,  onla­
rın  yanında  konaklar.  Onlar  avcıya  bir  geyik  kesip  yedi­
rirler.  Çoban  etleri  yenmiş  olan  hayvanın  kemiklerini  bir 
araya  getirir;  eksik  bir  eğe  kemiğinin  yerine  bir  ardıç 
yongası  koyar,  ve  geyiği  diriltir.  Ertesi  gün  avcı  gene  bir 
geyiği  kovalar,  vurur.  Hayvanı  kesip  parçaladığı  zaman 
gece  eksik  eğenin  yerine  konmuş  olan  yongayı  bulur.  Hi­
kâyedeki  çoban  ile  kız,  av  hayvanlarının  koruyucularıdır, 
özellikle  geyikler  üzerine  buna  benzer,  ve  çoğu  kez  avcı­
ların  bir  felâkete  uğramaları  ile 
sonuçlanan 
efsaneler 
Anadolu’da  çok  yaygındır.  Bu  efsanelerin  bir  başka  çe­
şidi,  koyunların  koruyucuları  olağan-üstü  kişiler  üzerine 
anlatılır.
Olağan-üstü  varlıklara  değgin  efsanelerin  de  bir  ço­
ğu  tıpkı  ermişler 
( =   evliyalar)  üzerine  anlatılanlardan 
bir  bölüğü  gibi,  tam  bir  anlatı  örgüsü  ile  kurulmamış,  sa­
dece  bir  inanış,  söz  konusu  olan  varlığın  herhangi  bir  ni­
teliğini,  gücünü  belirtmekle  yetinmiş  inanış  anlatımları­
dır.  Bunları  anlatı  tipleri  olarak  kümelendirmek  olanağı 
yoktur.  Evliyaların  kerâmetleri  için  yukarıda  (soru  51'de) 
önerdiğimiz  yönteme  uyarak,  efsaneleri  ve  başka  anlatı 
türlerini  meydana  getiren  bu  çeşit  öğeleri  de,  karşılaş­
tırmalı  incelemelerde  yararlanmak  üzere  sınıflandırmak 
yerinde  olur.
Soru  53 :  Dirilik  efsaneler  deyince  ne anlıyoruz?
Bu  bölümde  sadece  dinlik  inanış  ve  işlemlerin  ağır 
bastığı  ve  niteliklerini  bu  öğelerden  alan  efsaneleri  top­
lamak  yerinde  olur.  Örneğin:  IX’uncu  yüzyılın  ünlü  mis- 
tiki  Bistâmlı  Bâyezîd  gece  gündüz:  «Tanrım,  Cehennemi 
yok  et!»  diye  dua  edermiş.  Bir  gün  rastladığı  bir  melek 
ona  bir  yoldan  gitmesini  söylemiş.  Bâyezîd  o  yolun  so­
nunda  bir  demircinin  dükkânına  erişmiş.  Demirci,  yum­
114

---

ruğunu  çekiç  gibi  kullanarak  kızgın  demiri  dövermiş.  Bâ­
yezîd  bu  işe  şaşmış,  ve  demircinin  bu  kerâmetinkı  sırrını 
öğrenmek  istemiş.  Demirci:  «Ben  Tanrıya,  Rabbim  beni 
Cehennemine  at,  ama  vücudumu  o  kadar  büyüt  ki  Ce­
hennemi  tek  başıma  doldurayım,  kullarından  bir  tek  ki­
şiye  yer  kalmasın,  diye  dua  ederim,»  demiş.
X'uncu  yüzyılın  ünlü  kişisi  HaHâc 
Mansûr  üzerine 
söylenen  ve  yukarıdaki  efsane  gibi  Anadolu'da  derlenmiş 
bir  anlatıya  göre:  «Ben  Tanrıyım»  anlamında  «Ene-I  Hak» 
dediği  için  onun  gözlerini  oyuyorlar;  akan  kanı  yerde  ay­
nı  sözleri  yazıyor.  Sonra  vücudunu  yakıyorlar,  savrulan 
külü  nehrin  suları  üzerine  gene  «Ene-I  Hak»  sözlerini  ya­
zıyor.  O  zaman  Hallâc’a  kıyanlar  anlıyorlar  ki  ona  bu 
gerçeği  Tanrı  esinlemiştir.
Üçüncü  bir  örneği  namaz  kılmasını  bilmeyen,  namaz 
niyetine  taklak  atan  çobanla  onun  bu  davranışını  kına­
yan,  ve  ona  doğru  namaz  kılmasını  öğreten  din  bilgininin 
hikâyesinde  buluruz.  Din  bilgini  bir  kayığa  binip  çoban­
dan  ayrıldığı  sırada  çoban,  adamm 
öğrettiklerinden  bir 
?eyi  sormak  üzere  deniz  üstünden  kayığın  peşi  sıra  yürü­
meğe  başlar.  Bilgin  o  zaman,  Tanrıya  kulluk  sorunun­
da  önemli  olanın  «biçirme  bağlı  şeyler  olmadığı  gerçe­
ğini  anlar,  çobana  «Benim  öğrettiklerime  lüzum  yok  sen 
namazını  çene  eski  bildiğin  g  bi  kıl.»  der.
Görülüyor  ki  bu  anlatılardan  birincisinin  ana-konu- 
su,  resmi  dinin  benimsediği,  günah  işıemiş  kullara  obur 
dünyada  ceza  çektirme  kuralına  baş  kaldırma,  Tanrıyı  bu 
düzenin  değiştirilmesine  zorlama  düşüncesidir;  anlatı  tü- 
miyle  din  anlayışı  üzerine  bir  tartışmadır. 
İkinci  anla­
tıda  panteizmin  savunması  yolunda  Mansûr’un  aracılığı 
ile  tanıklar  ortaya  dökülmüştür.  Üçüncü  örnekte  din  so­
rununda  — kulla  Tanrı  ilişkileri 
konusunda— 
biçimlik 
düşünüşün  boşluğu  ispatlanmak  isteniyor. 
Kısacası,  bu 
anlatılarda  ağır  basan  öğeler  hep  din  sorunlarıdır;  dlntik
115

---