Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav
Yüklə 4,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
bk.: Yusuf Ziya Demirci, Anadolu’da eski çocuk oyunları, İstanbul 1934, s. 101). Soru 5 1 : Terihlik efsanelerin konuları ve nite likleri nelerdir? Bunlar yazılı edebiyatta menkabe adıyla belirtilen anlatıların tümünü kapsar. Şu alt-bölümlere ayrılırlar: A) Adları belli yerler (dağ, göl v.b.) üzerine anlatılan- 'ar, B) insan topluluklarının oturdukları yerler (şehir, köy, v.b.), C) ünlü büyük yapılar (kilise, cami, köprü, v.b.), D) tarihlik sayılan kişilerden, ya da uluslardan kaldığına inanılan defineler, E) milletler, hükümdar soy ları, F) büyük âfetler, G) tarihlik niteliği olduğuna ina nılan ünlü kişilerin savaştıkları olağanüstü güçlü yara tıklar, H) savaşlar, fetihler, yayılışlar, I) yerleşmiş bir düzene baş kaldırmalar, K) başkaca tarihlik önemli olay- ar, ya da sivrilmiş kişiler (uygarlıkta kılavuz olmuş ki- ji ', bilginler, şairler, şeyhler, mürşitler, v.b.), L) sevda maceraları iıe ün aimış aşıklar; kişilerin aile içi çeşitli ilişkileri, M) çeşitii başka olaylar içindeki yerleri ile bir toplumun tarihinde iz bırakmış «önemsiz» kişiler (örne ğin: çoban, hizmetçi, v.b.) üzerine anlatılar. Bir iki örnek verelim: macerası bir türküye, ve bu türkünün bir çeşit açıklaması olarak anlatılması âdet olan hikâyeye konu edinilmiş Genç Osman'ın efsanesi «H» alt-bölümüne girer. Genç Osman, IV'üncü Murad’ın Bağdad üzerine açtığı seferde, şehrin kuşatılması sıra sındaki savaşlarda yararlık göstermiş bir askerdir; efsane onu Bağdad'ın surlarına karşı yapılan saldırılar sırasında, kesilmiş başını koltuğuna alarak savaşı sür dürmüş bir olağanüstü kahraman niteliğinde anlatmış tır. — Destansı hikâyeler içinde, Köroğlu’nun meydana 110 çıkışını, ve birçok maceralara katıhp «devranı sona erin ce» yeryüzünden çekilip gidişini anlatan efsaneler ona nsan-üstü güçler ve nitelikler yüklerler: o Bingöllerden inen «Üç-Köpük» ten içtiği için şairlik, yiğitlik ve ölmez lik kazanmış, sonunda da «Kırklarsa karışmıştır bu an latılara göre. Daha yakın bir tarih döneminde ün salmış olan Çakırcalı ( = Çakıcı) Efe'nin adı çevresinde meyda na gelmiş olan efsaneler de vardır; bunlar «i» alt-bölü- münde, yani Devlet düzenine baş kaldırmış kişiler üze rine anlatılan efsaneler arasında yer alır. — Aşk efsane lerine («L» bölümü) Anadolu sözlü geleneğinde pek çok örnekler buluruz. Birçokları halk içinde etkili olmuş ünlü aşk romanları (Ferhad ile Şirin gibi yabancı kaynaklar dan gelen, ya da Kerem ile Aslı gibi yerli olan) ile ilgili bir olayın, edebî çerçevesinden kopup belli bir yerde yer leşmesi biçiminde olurlar. Bu efsaneler kimi zaman da kitaplarda (ya da bir bütün olarak oluşmuş sözlü h'kâye yapıtlarında) bulunmayan ayrıntılara değgin anlatılardır. Ama uzun soluklu bir «roman» niteliğini almadan, kimisi sadece bir türküye, bir ezgiye takılı kalmış aşk efsane leri de vardır. Kara Koyun hikâyesi bunlara iyi bir örnek tir; orada ağasının kızına âşık çobanın muradına naii olmak için üstesinden gelmesi istenen s:nama: günlerce tuz yalatılmış ve susuz bırakılmış sürüyü bir dere kıyı- 3 nda su içmeden durdurması anlatılır. Aile içi ilişkileri üzerine anlatılanlara örneği de Boş Beşik ve Taş Bebek efsanelerinde buluruz. Birincisi olağan-üstü hiç bir öğe si olmayan bir hikâyedir; bir göç sırasında bebesini yi tiren yörük kadınının acıklı macerasını anlatır. İkincisi üstüne kuma gelecek kısır bir kadının, taştan yontturdu ğu bir bebeğe can vermesi için Tanrı'ya yalvarmasını ve dileğinin gerçeklenmesini anlatır. Her iki efsane, birer türkünün (ya da o türkülerden dönüşmüş ninnilerin) açıklamaları biçiminde anlatılardır. 111 Yukardaki örnekler ve açıklamalar, efsaneleri ince lerken kullandığımız «tarih» sözünün, kitaplarda, okul larda öğretilen «tarih» ten farklı, çok daha geniş bir an lamda olduğunu gösteriyor; burada, yalnız bütün bir ül ke veya ulusun geçmişinde önemi olan adı, çağı belli, ün leri yazılı belgelere geçmiş olaylara ve kişilere değil, bir toplumun kendi geleneğinde benimsediği, kendi geçmi şine değgin bildiği, çokluk çağlan, adları bile bilinme yen kişilere ve onların maceralarına «tarihlik» niteliğini veriyoruz. Tarihlik bölümdeki ’ efsanelerin büyük bir toplamını ermiş kişiler ( = evliyalar) üzerine anlatılanlar meydana getirirler. Ermiş kişilerin müslüman-türk toplumlarındaki özellikleri, onların dinlik niteliklerinden çok, olağan-üs tü güçlerle, alışılmışın dışında işler görmeleridir. Bu ba kıma biz onların efsanelerinden büyük bir bölüğünü «din lik efsaneler» başlığını taşıyan IV’üncü ana-bölüme de ğil de, «tarihlik efsaneler» bölümüne (ll'nci bölüme) ko yuyoruz. Ermiş kişilere değgin efsanelerin incelenmesinde uy gulanacak yöntemin tam verimli olması için yapılacak işlerden biri de bu kişilerin sağ iken, ya da öldükten son ra başardıkları olağan-üstü işleri de (kerâmetleri) bir sı nıflama düzenine sokma-k olacaktır. Evliyalar üzerine anlatılan şeylerin büyük bölüğü tam bir hikâye yapısı al mamış, yalın bir olguyu saptamakla yetinmiştir. Masal lardaki motifler için yapıldığı gibi evliyalar üzerine an latılan, ve akıl-dışı başarılar diye tanımlayacağımız bu olguların bir dizininin düzenlenmesi, efsaneleri ve inanış ları milletlerarası bir ölçü içinde incelemek için yararlı olacaktır. Evliyalar üzerine anlatılan efsanelerin kimisinde, keramet diye her anlatılana inanmanın saçmalığını, ya c;a bu hikâyelerin sadece birer imge, birer «mesel» değe ri taşıması gerektiğini belirtmek isteyen bir mizah, alay 112 Yüklə 4,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|