Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav

ratanmasmdan  meydana  gelmişlerdir;  halkalar  araların­
ca  sıkı  bir  mantık  bağıyla  kenetlenmişlerdir. 
Anlatı  bu 
halkaların  (olaylar  ve  masal  kişileri) 
sayısı 
ölçüsünde 
uzar;  genel  olarak  çok  uzun  olmaz,  süratli  bir  tempo  ile 
yürütülür.  Çok  kez,  anlatı  bir  yerden  sonra  ters  yön  iz­
leyerek  son  olaydan  baştakine,  ya  da  maceraya  son  ka­
rışan  kişiden  ilktekine  doğru  yürütülür. 
Bu  rmsal'arın 
bir  özelliği  de  üslûplarındadır:  birtakım  hazır,  belirli  an­
latı  ve  konuşma  kalıpları  ana  olayı  çerçeveler;  uluslarara­
sı  incelemelerde  bu  masallara 
«kalıplı  masallar» 
(for- 
mula  ta!es)  denmesinin  nedeni  de  budur.  Benim  Az  git­
tik,  uz  gittik  başlıklı  kitabımda  metni  bulunan  bir  ma­
salı  örnek  olarak  göstereyim:  Kuyruğu  zilli  Tilki  bir  çam 
fidanına  kuyruğundaki  zili  bağlayıp  gidiyor.  On  dört  yıl 
sonra  döndüğünde  bakıyor  ki  çam  büyümüş,  zil  yüksek 
bir  dalda  asılı  kalmış.  Çamdan  zilini  istiyor,  Çam  vermi­
yor.  Tilki  Baltaya  gidiyor,  Çamı  kessin  diye;  Balta  razı 
olmuyor. 
Ordan  Ateşe,  Ateşten  Suya, 
Sudan  Öküze, 
Öküzden  Kurda,  Kurttan  Çoban  Köpeklerine,  Köpekler­
den  Çobana,  Çobandan  Sıçana  (Çobanın  çarıklarını  ye­
sin  diye),  Sıçandan  Kediye,  Kediden  Koca-Karıya...  Her 
birinden,  daha  öncekine  baskı  yapmasını  istiyor.  Ancak 
koca-karı  kediyi  dövünce,  sırasıyla  her  bir  «halkadaki  ki­
şi», 
gücü  yettiğinin  gözünü  korkutmakla 
Tilki  Baltaya 
Çamı  devirtiyor,  ziline  kavuşuyor.
Bu  masallar,  kuruluşları  gereği,  başta  ve  sonda  ola­
yın  çok  kısa  bir  anlatısı  ile  ortadaki  en  uzun  bölümle­
rinde  bir  sıra  konuşmadan  meydana  gelmişlerdir.
Soru  4 7 :   Türk  masal  derlemelerinin  ve  incele­
melerinin  halk  anlatı  türlerinin  karşı­
laştırmalı  araştırmalarında  önemi  ne­
dir?
Masallar  sözlü  halkedebiyatı  türleri  içinde 
üfkeden
103

---

ülkeye,  çağdan  çağa  en  çok  yayılan  yaratmalardır;  bu­
nun  için  de  masalların  pek  çoğu  konularında  ve  anlatım­
larında,  ayrıntılara  kadar  giden  yönleriyle,  dilleri  ve  kül­
türleri  farklı  milletler  arasında  ortaktır.  Masal  inceleme­
lerinin  önemi  de  burdan  gelir.
Milletlerarası  katalogda  2411  tip  numaralanmış  ve 
sıralanmıştır;  ilerde  bulunacak  yeni  tipleri  yerleştirmek 
>ere  arada  boş  bırakılmış  numaralar  vardır;  buna  kar­
şılık  da  bazı  tıpıenn  yaK./ı  çeş.t.emeleri,  en  önemli  tipi 
gösteren  numaraya  eklenen  harflerle  (A,  B,  C...),  ve  tek 
bir  ülkede  bulunan  az  sayıda  anlatmalar  da  gene  daha 
önceki  tip  numarasına  eklenen  ir   işaretiyle  gösterilmiş­
tir.  Başka  bir  sıralama  düzeni  uygulamış  olan  türk  kata­
logunda  ise  378  tip  vardır.  Ama  o  katalog  basıma  veril­
dikten  sonra  derlenen  ya  da  yayınlanan  masallar  arasın­
dan  yeni  tipler  elde  edilmiştir.  Türk  masallar:n:n  tip  sa­
yısı,  hele  o  katalogda  çok  az  temsil  edilmiş  hayvan  ma­
sallarından  yeni  derlemeler  sayesinde 
elde  edilenlerle 
kataloga  hiç  alınmamış  olan  fıkralar  ve  lâtifeler  eklenirse 
daha  da  artacak,  milletlerarası  katalogda  bugün  için  tem­
sil  edilmemiş  olan  türk  tipleri  meydana  çıkacaktır.  Türk 
masal  derlemelerinin  miletlerarası  kataloga  yeni  tipler 
sağlayacağı  da  kestirilebilir.
Türk  masal  derlemelerinin  ve  incelemelerinin  dünya 
masal  araştırmaları  için  önemini  bir  tek  örnekle  belirte­
yim:  Az  gittik,  uz  g itt:k  adlı  masal  kitabımda  bir  anlat­
masını  yayınladığım  Göğsü  kınalı  Serçe  masalı  milletler­
arası  katalogda  yer  almamıştır;  bu  demektir  ki  o  masalın 
sözlü  gelenekte  yaşayan  anlatmalarına 
bugüne  kadar 
rastlanmamıştır. 
Biz  1987  derlemelerimiz 
sırasında  bu 
masaiın  Anadolu'nun  çeşitli  bölgelerinde  yaygın  anlat­
malarına  rastladık.  Öte  yandan  da  bu  masal  tâ  X ll’nci 
yüzyıldan  bir  İngiliz  masal  yazarının 
lâtince  kitabında 
yer  almıştır.  Anadolu  derlemeleri  onun  sözlü  gelenekte
104

---

de  yaşadığını  İspatlıyor;  ve  böylece  milletlerarası  kata­
loga  yeni  bir  tip  kazandırmış  oluyor.
Türkiye  hem  coğrafî  durumu  bakımından, 
hem  de 
Osmanlı  İmparatorluğu  gibi,  ayrı  dilden, 
ayrı  kültürler­
den  birçok  milletleri  yüzyıllar  boyunca  bir  arada  tutmuş 
bi-r  devletin  mirasçısı  olduğu  için,  başka  pek  çok  kültür 
yaratmaları  gibi  masalların  da  Asya,  Avrupa  ve  Afrika 
ülkeleri  arasında  yayılışlarının  incelenmesinde  büyük  bir 
önem  taşır. 
Yeni  yeni  derlemelerle  türk  masal  hâzinesi 
zenginleştikçe 
milletlerarası  kültür 
ilişkileri  araştırma­
larına  yeni  gereçler  sağlanmış  olacaktır.
105

---

BEŞİNCİ  BÖLÜM
EFSANE
Soru  49  :  Efsane  nasıl  tanımlanır?  öteki  anlatı 
türlerinden  hanği  nitelikleriyle  ayırd 
edilir?
Efsane  deyimiyle  fransızcadaki  leğende  ile  alman- 
cadaki  Sage  ve  Leğende  kavramlarının  her  ikisini  karşı­
lıyoruz.  Dinlik  konulardaki  efsanelere  (almanca  Leğende) 
eskiden  türkçede  menkabe  derlerdi.
Efsanenin  başlıca  niteliği  inanış  konusu  olmasıdır; 
onun  anlattığı  şeyler  doğru,  gerçekten  olmuş  diye  kabul' 
edilir.  Bu  niteliği  ile  efsane  masaldan  ayrılır,  hikâye  ve 
destana  yaklaşır.  Başka  bir  niteliği  de  düz  konuşma  di­
liyle,  ve  her  türlü  üslûp  kaygısından  yoksun,  hazır  ka­
lıplara  yer  vermeyen  kısa  bir  anlatı  oluşudur.  Bir  destan 
parçası  karmaşık  ve  uzun  soiuklu  anlatı  bütününden  ko­
pup  kendine  özgü  üslûp  niteliklerini,  sanatlık  süslemeleri 
yitirince,  sadece  olağanüstü  yönleriyle  bir  kişiyi,  ya  da 
bir  olayı  bildirme  göreviyle  sınırlanınca  efsane  olur.
Masal  ve  destanla  efsanenin  ortak  nitelikleri,  ola­
ğanüstü  olaylara,  ya  da  insan-üstü  güçleri  elinde  tutan 
kişilere  anlatısı  içinde  yer  verme  olanağıdır. 
Ama  des­
tanda  ve  masalda  olduğu  gibi  efsane  için  de  zorunlu  bir
106

---