Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav

nitelik  değildir  bu;  hiç  bir  olağanüstü  yanı  bulunmayan 
efsanelere  rastlarız.  Bir  tarih  olayı  gerçekte  olduğu  gibi 
anlatılmamışsa,  gerçekten  uzaklaşan 
bir  biçim  almışsa 
efsaneleşmiş  demektir. 
Efsaneye  dönüşmüş 
biçimiyle 
aynı  bir  olay  birbirinden  zamanca  uzak,  farklı  kişiler  ya 
da  yerler  için  anlatılır.  Örneğin:  «Didon  hilesi»  diye  ad­
landırılan  efsanede  olağanüstü 
bir  öge  yoktur;  bir  ya­
bancı  yerleşmek  istediği  ülkenin  sahiplerinden  «bir  öküz 
derisi  ile  ölçülecek  kadarcık  yer»  ister;  öküzün  derisin­
den  çok  ince  bir  sırım  çıkarıp  onunla  istediği  toprak  par­
çasını  çevreleyince  bir  kale  kuracak  kadar  geniş  yeri 
elde  etmiş  olur.  Fenikelilerin  Kartaca’ya,  Haşan  Sabbâh'ın 
Alamût'a,  Fatih'in  İstanbul  boğazı  kıyısına,  Rusyalı  Yer- 
mak’ın  güney  Sibirya'da  yurt  tutmuş  türk  boylarının  top­
raklarına  yerleşmelerini  ayrı  ayrı  efsaneler  aynı  «hile»  ile 
açıklamışlardır.
Konuları  masallarla  ortcfk  olan  efsaneler  de  vardır. 
Örneğin:  TTV  n°  44  teki  «sahibine  mirasını  bırakan  ke­
di»  masalı  kimi  anlatmalarıyla  efsane  kılığına  girmiştir;
o  zaman  olayın  geçtiği  yer  gösterilir;  kedinin  sahibinin 
kimliğini,  yaşadığı  zamanı,  v.b.  ayrıntıları 
tanık  göste­
rerek  olayın  gerçekliğine  inandırma  çabasındadır  anlatı. 
Kimi  efsaneler  ise  (en  çok  kuşların,  çiçeklerin,  ağaçla­
rın,  kayaların...  oluşumlarını  anlatanlar)  artık  inanış  ko­
nusu  olma  niteliğini  yitirme  aşamasmdadırlar;  «eskiden 
böyle  inanırlarmış»,  «gûya  böyle  olmuş...»  gibiden  açık­
lamalar  bu  çeşit  söylentilerin  «eskiden»  inanma  konusu 
olduğunu  belirtirler;  ama  bunların  asıl  efsane  nitelikleri 
konularında  ve  anlatımlarındadır.
Kısacası,  efsane  kendine  özgü  bir  üslûbu,  kalıplaş­
mış,  kurallı  biçimleri  olmayan,  düz  konuşma  dili  ile  bil­
dirilen  bir  anlatı  türüdür.  Halkedebiyatının  herhangi  bir 
türünden  ürünlerce  (masal,  hikâye,  destan,  türkü)  konu 
olarak  benimsendiği  zaman,  ya  da  bir  parça  halinde  ya*
107

---

pı  gereci  olarak  kullanılınca  içine  girdiği  türün  üslûp  ve 
biçim  niteliğini  kazanır.  Kısalığı  ve  nesirle  anlatılmış  ol­
ması  sonucu  efsane  en  çok  masalla  karıştırılabilir.  Ama 
yukarda  belirttiğimiz  niteliğinden  başka  efsaneyi  masal­
dan  ayırd  etmeye  yarayan  bir  özellik  de  onun  sonunun 
ac.klı  bitmesi  — zorunlu  değilse  bile—  olanağıdır;  buna 
karşılık,  biliyoruz,  masal  her  zaman  sonunu  tatlıya  bağ­
layan  bir  anlatı  türüdür.
Soru  4 9 :  Efsanenin  çeşitleri  nelerdir?
Son  yıllarda,  dünyanın  çeşitli  ülkelerindeki  milletle^ 
rin  efsanelerinin 
karşılaştırmalı 
incelemesini  sağlamak 
amacıyla,  masallar  için  yapıldığı  gibi,  efsaneler  için  de 
milletlerarası  bir  katalog  düzenleme  yolunda  hazırlıkla­
ra  girişildi.  Bütün  sözlü  anlatı  türleri  üzerinde  araştır­
maları  çalışma  programı  içine  alan  bir  örgüt,  «Interna­
tional  Sooiety 
for  foik-narrative  research» 
( =   M illet­
lerarası  halk  anlatısı  araştırmaları  Kurumu),  efsanelerin 
dört  büyük  bölümde  sınıflanması  kararına  vardı.  Bu  ana 
bölümler  içindeki  alt-kümelenmeler  üzerinde,  alanın  uz­
manlarınca,  her  ülkede  derlenmiş  gereçlere  dayanan  tec­
rübelere  göre  ileri  sürülen  sınıflama 
tasarıları  tartışıl­
maktadır;  en  uygun  sınıflama  düzeni  üzerinde  bir  sonuca 
varılınca,  milletlerarası  bir  efsaneler  katalogunun  düzen­
lenmesine  girişilecektir.  Kurumca  şimdiden,  ilk  çalışma­
ları  kolaylaştırmak  için  kabul  edilmiş  bulunan  dört  bö­
lüm  şunlardır:
I.  Yaradılış  efsaneleri.  —   Oluşum  ve  dönüşüm  ef­
saneleri.  —   Evrenin  sorunu  (Mahşer  ve  Kıyamet 
günlerini)  anlatan  efsaneler.
II.  Tarihlik  efsaneler.
108

---

III.  Olağanüstü  kişiler, 
varlıklar  ve  güçler  üzerine 
efsaneler.
IV.  Dinlik  efsaneler.
Soru  5 0 :  Yaradılış,  oluşum  ve  dönüşüm  efsane­
lerinin  konuları ve nitelikleri nelerdir?
Evrenin  ve  dünya-n:n:  yerin,  göğün,  yıldızların,  v.b. 
nasıl  yaratıldıklarını  anlatan 
efsanelere 
«cosmogonie» 
anlatıları,  dünyanın  sonu  diye  inanılan 
çağ  geldiğinde 
bütün  varlıkların  nasıl  yok  olacakların.'  haber  verenlere 
de  «eschatologie»  efsaneleri  derler. 
Bunlardan  halkbili­
mini  ilgilendirenler  resmî  inanışların  (din  kitaplarının  her­
kese  bir  örnek  öğrettiklerinin)  dışında  kalanlar,  yurdun 
çeşitli  bölgelerimde,  çeşitli  dil,  din  ve  gelenekten  olan 
topluluklarda,  birbirinden  farklı  inanışlar  halinde  anlatı­
lanlardır;  ama  resmî  inanışların  ürünü  olanların  ayrı  top- 
lumluk  çevrelerde  alabilecekleri  değişik  renkler, 
resmî 
biçimlerden  sapmalar  da  önem  taşır.
Dönüşüm  efsaneleri  ile  etiok>gique  («nedenleri  açık­
layıcı»)  anlatılar  bir  ağacın, 
bir  hayvanın  ya  da  cansız 
herhangi  bir  tabiat  öğesinin  bugünkü  biçimine  neden,  na­
sıl  dönüştüğünü  anlatan  hikâyeciklerdir.  Ünlü  lâtin  şairi 
Ovidius’un 
Dönüşümler 
(fransızcası: 
MĞtamorphoses) 
adlı  kitabındaki  şiirleri  konularını  eski  çağda  yaşayan  bu 
türlü  efsanelerden  almışlardır. 
Türk  halk  geleneğinden 
örneği,  Anadolu'nun  birçok  bölgelerinde  yusufçuk  (kum­
ru  cinsinden  bir  kuş)  için  anlatılan  şu  efsane  verir:  İki 
kardeş  güttükleri  koyunu  yitirmişler. 
Analarından, 
ba­
balarından  pek  korktukları  için  «Tanrım,  bizi  ya  taş  yap, 
ya  kuş  yap»  diye  yakarmışlar.  Kız  kuş  oftıp  uçmuş,  oğlan 
taş  olmuş.  Kuş  kardeşini  durmadan 
«Yusufçuk!» 
diye 
çağırır,  ararmış.  (Efsanenin  değişik  bir  anlatması 
için
109

---