Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav

Karı  düşman  dost  olmaz.  (...)
Er,  malına  kıymayınca  adı  çıkmaz.
Kız,  anadan  görmeyince  öğüd  almaz.
Oğul  atadan  görmeyince  sofra  çekmez.
Oğul  atanın  yeteridir,  iki  gözünün  biridir.  Dev­
letli  oğul  kopsa  ocağının  közüdür. 
Oğul  dahi  ney- 
leşin  baba  ölüp  mal  kalmasa.  Baba  malından  ne  fâ'i- 
de  başta  devlet  olmasa.  Devletsiz  şerrinden  Allah 
saklasın,  Hânım  sizi.
O 
çağlarda,  öyle  anlaşılıyor  ki,  atasözleri  sade  gün­
lük  konuşma  içinde  sırası  düştükçe  söylenmiyor,  destansı 
anlatının  içinde  de  önemli  bir  öge  olarak  yer  alıyordu.  Gü­
nümüzde  Kırgızların,  Kazakların  destanlarında  bu  gele­
nek  canlı  olarak  süre  gitmektedir; 
Anadolu 
âşıklarının 
hikâye  anlatmalarında  yer  yer  atasözlerine  çalan  kalıplaş­
mış,  tekerlememsi  takım-sözlerle  anlatıyı  süsleme  çabası 
bu  geleneğin  bir  kalmtısı  olsa  gerektir.
Osmanlı  çağında  atasözlerinin  bu  yolda  kullanılma 
geleneğinin  yerini,  çoğu  kez  halk  edebiyatından  gelme 
atasözlerini  arûz  ölçüsüne  uydurmak  için  çekiştirip  bo­
zarak  şiirleri  süsleme  hüneri  almıştır.  XVI’ncı  yüzyıl  şai­
ri  Güvâhî'nin  Pendnâme’sinde,  XVII'nci  yüzyıl  şairlerin­
den  Sâbit'in  gazellerinde  bu  davranışa  örnekler  bulunur 
Kimi  şairlerden  kalan  ve  atalarsözü  değeri  taşıdığı  için 
belleklerde  yerleşen  dizelerin  de  halkın  içinde  yayılıp  be­
nimsendiğini  ve  halk  edebiyatının  bu  türünü  zenginleş­
tirdiğini  unutmamak  gerekir;  Âşık  Seyrânî’nin  (XIX'uncu 
yüzyıl):
Yolcular,  yanılır,  yollar  yanılmaz
dizesi  gibi.  —   XVi'ncı  yüzyıldan  Bağdad’lı  Rûhî’nin,  Tan- 
zimât  çağı  ünlü  yazarı  Ziya  Paşa’nın  şiirlerinden  kopmuş 
kimi  dizeler  de,  aydın  çevrelerde  atasözü  yerinde  ve  de­
ğerinde  kullanılır  olmuştur.
134

---

Soru  6 5 :  Atasözleri  değişmez  gerçekleri  mi 
söyler?
Tü-rk  atasözterinden,  dokuz  yüzyıl  önce  de,  bugün 
de  halk  içinde  kullanılanlara  Kaşgarlı  Mahmûd'un  (Xl'in- 
ci  yüzyıl)  kitabında  örnekler  bulunuyor:  Kanı  kan  ile  yu­
mazlar,  kanı  su  ile  yurlar  ve  Gözden  ırak  olan  gönülden 
de  ırak  olur  sözleri  gibi.  Kaşgarlı'nın  kitabında  iki  var­
yant  olarak  yer  almış  olan  bir  atasözünün  Tevrât  (JerĞ- 
mie,  31/29;  EzĞchiel,  18/2)  taki  bir  sözün  türkçesi  oldu­
ğunu  söylersek,  türk  atasözlerinden  bazılarının  eskiliği 
ve  yaygınlığı  anlaşılır;  o  sözün  türkçesi  şöyledir:  Atası  acı 
yese  oğlunun  dişi  kamaşır.
Bu  örnekler,  kimi  ahlâk  kurallarının,  ya  da  yaşam  de­
nemeleri  sonunda  erişilmiş  gerçeklerin,  ilk  söylendikleri 
yerlerden  çok  uzaklarda,  ve  o  çağlardan  çok  sonraları  da 
değerlerini  yitirmediklerini  bize  öğretir. 
Ama  bu  yargı 
bütün  atasözleri  için  doğru  olmaz.  Atasözleri  arasında 
çelişkili  yargıları  bildirmiş  olanların  bulunması,  onları  söy­
leyenlerin  her  zaman  belli  bir  konu  üzerinde  aynı  kanıda 
olmadıklarını  gösterir. 
Halkedebiyatının 
her  türünden 
ürünler  gibi  atasözleri  de  oluşup  geliştikleri  çevrelerin  ve 
çağların  düşünüş  ve  davranışlarını  dile  getirmişlerdir.  Ah­
lâk  kurallarından  birçoğunun  donmuş,  değişmez  yasalar 
olmadığı  ise  bir  gerçektir.
Bir  de  şunu  belirtmek  yerinde  olur:  atalarsözü,  keli­
menin  açıkça  belirttiği  gibi,  geçmiş  kuşaklardan 
kalma 
kurallardır;  bu  bakıma  «tutucu»  bir  düşün  düzenini  tem­
sil  etmelerini  tabiî  karşılamalıdır.  Böyle  olunca  da  onları 
her  çağ  kendi  ilerlemesine  engel  olmadığı  ölçüde  benim­
seyecektir.  Kutsal  ve  şaşmaz  gerçekler  bilip,  söyledikleri 
ne  olursa  olsun  onlara  uymayı  zorunlu 
saymak  yersiz 
bir  davranış  olur.
135

---

Soru  6 6 :  Alkışların  ve  kargışlatın  çeşitleri  ne­
lerdir?
Nasıl  atasözlerini,  bir:  asıl  atasözleri,  bir  de:  atasözü 
değerinde  deyimler  diye  ikiye  ayırdıysak,  alkış  ve  kar­
gışları  da  aynı  şekilde  iki  bölüğe  ayırabiliriz.  Bir  bölük­
te  sadece  konuşmayı  renklendiren,  kısa  kalıplar  şeklinde 
alkış  ve  kargış  ( =   hayır-dua,  bed-dua)  sözleri  vardır.  Bu 
biçimdekileri  bir  «halkedebiyatı  türü»  olarak  tanımlamak 
yersiz  olur;  konuşmayı  süsleyici,  duyguları  belirtici,  an­
latımı  güçlendirici  dil  öğeleridir  bunlar;  kısalıkları,  yo­
ğunlukları  son  kertede  bulunmakla  ve  çok  kullanılır  ol­
makla  rkincl 
bölüktekilerden  ayrılırlar: 
Allah  murad'nı 
versin!,  Tuttuğun  altın  olsun  alkışlara;  İnim  inim  inleye- 
sin!,  Allah  belânı  versin!,  Muradına  ermeyesin!  kargışla­
ra  örnek  olarak  gösterilebilecek  beylik  söz  kalıplarıdır.
İkinci  bölüğü,  koygunluğunu  anlatımdaki  özenilmiş- 
likten,  imge,  düşünce  ve  çağrışım  buluşlarındaki  başarı­
dan  alanlardır.  Küçücük  sanat  yapıtları  diyebileceğimiz 
bu  bölük  alkışlara  ve  kargışlara  birkaç  örnek  verelim.
A lkışla r:
•   Allah  harmandan  elini,  yalandan  dilini  çeksin!
(Yani:  Tanrı  seni,  ilin  harmanından 
hırsızlık  etme 
ve  yalan  söyleme  günahlarını  işlemekten  korusun!).
•   Yat,  baş  ucunda  bul;  kalk,  ayak  ucunda  bul!
(Yani:  her  istediğini  kolayca  elde  etmeni  dilerim  Tan­
rıdan).
Kargışlar:
•   Allah  sana  uyuz  versin  de  tırnak  vermesin!
(Yani:  acını  hafifletecek  her  türlü  araçtan 
yoksun 
kalmanı  dilerimi).
•   Boğazı  kurusun  da  bir  yudum  su  veren  bulunma*
sın.
136

---