Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav
Yüklə 4,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
SEKİZİNCİ BÖLÜM HALK ŞİİRİ: TEKERLEME, TÜRKÜ. MÂNİ Soru 6 8 : Tekerleme nasıl tanımlanır ve çeşitle nir? Tekerlemeyi tanımlamak oldukça güçtür. Onun bir çok başka türlerle: türkü ile, âşık şiiriyle, masalla, oyun la, hikâye ile, Karagöz ve orta oyunu gibi seyirlik oyun larla yakın ilişkisi vardır. Ama tekerleme, hangi türden halkedebiyatı ürünlerine bağlanmış, katılmış olursa ol sun, birtakım biçim, anlatım ve içerik özellikleriyle onlar dan ayrılır. Kimi tekerlemeler ise başka türlerden ba ğımsız olarak da varlıklarını gösterirler. Tekerleme daha çok çocuk geleneklerimde yeri olan bir türdür; tekerlemelerin konularındaki ve yapılarındaki çocuksu edâ bu olgunun bir görüntüsüdür. Bununla be raber birçok hallerde, örneğin âşıkların kimi türkülerin de, masallarda ve düpedüz «tekerleme» diye adlandırı lan güldürücü konuşmalarda büyüklerin de bu şiirli an latım yoluna başvurdukları olur. Bu türün başlıca niteliği, herhangi bir ana-konu- dan yoksun oluşudur. Tekerleme, baş-uyaklar ve uyak larla elde edilen ses oyunları ile ve çağrışımlarla birbi rine bağlanjvermiş, belirli bir şiir düzenine uydurulmuş, birbirini tutmaz birtakım hayallerle düşüncelerin sıralan masından meydana gelmiştir. Tekerlemede düşü-nceye 145 sadece bu şiirlik öğeler kılavuzluk eder; içerik öteki halk- edebiyatı türlerinde olduğundan daha kararsız, daha kaypaktır. Tekerleme, birbirine aykırı düşünceleri, olma yacak durumları bir araya yığıp, mantık-dışı birtakım so nuçlara varmakla şaşırtıcı bir etki yaratır, örgüsü ve ko nusu bakımından bu özellik tekerlemenin başlıca vazife sini de belirler: o, beklenmedik hayal oyunlarının boşa- nıvermesiyle şaşırtmak, eğlendirmek, keyiflendirmek için başvurulan bir söz canbazlığıdır. Yukarda belirttiğimiz üzere masalda, bir de belirli şartlar içinde sürdürülen kimi konuşmalarda, anlatıya dinleyicileri hazırlayan bir giriş, ya da sözü edilen özel durumların bir yorumu vazi fesini görür; masal veya hikâyenin uydurma, gerçek-dışı hayal ürünü olduğunu belirtir. — Oyunlarda ise tekerle me, ellerin, kolların v.b. hareketleriyle oyunun bölümle rinin birlikte yürütülmesini sağlar. Tekerleme şöyle çeşitlenir: 1) Masal tekerlemeleri, 2) Oyun tekerleme/eri, 3) Tören tekerlemeleri, 4) Bağımsız söz canbazlığı değerinde tekerlemeler. Bu çeşitlerden masal tekerlemeleri üzerinde yukar da (Soru: 34) yeter bilgi verdik. Aşağıdaki sorularda öte kilerini kısaca gözden geçireceğiz. Soru 6 9 : Oyun tekerlemeleri nasıl tanımlanır? Çeşitleri nelerdir? Tekerlemelerin bu çeşidinin büyük bir bölüğü başka hiçbir türe bağlanamaz. Çoğu kez bunlar çocukların ken di yaratmalarıdır, ya da büyüklere özgü yaratmaları ken di geleneklerine ustalıkla uygulamalarının ürünleridir. Bunların hepsi şiir niteliğinde yaratmalardır. 146 Bu tekerlemelerin çeşitlerini gözden geçirelim: • Sayışmacalar, oyunlarda ebe çıkarmada yarar lanılan, baştan ya da sondan uyaklı, ahenkli söz kalıpla rıdır; oyundan önce söylenir. Sayışmacamn iki türlü kul lanılışı olabilir: ya bir tek kez söylenir; son kelime veya son hece kimin üzerinde kalırsa o ebe olur; ya da oyuncu sayısından bir eksik sayıda tekrarlanır; o zaman her sa yışmada, son kelime veya son hecenin gösterdiği oyun cu kurtulur; kurtulamayan en son oyuncu ebelik vazifesi alacaktır. • Kimi oyunların içinde oyuncuların oynayacakları rolü gösterecek bir «ayıklama» gerekir; o zaman bu işi görecek olan sayışmaca tekerlemesi oyunun başındaki ler gibi oyundan bağımsız bir araç değil, oyunun bir par çası niteliğindedir. • Bazı tekerlemelerin görevi, bilinmeyen bir şeyi, bir çeşit fal yoluyla bulmağa aracılıktır; herhangi bir «ka bahat» işlemiş kimseyi meydana çıkarmak, ya da gizle nen bir şeyi bulmak için başvurulan tekerlemeler bun lardandır. Kimi tekerlemelerde de olağan-üstü bir güç bulunduğu düşünülür: yitirilen bir şeyin bulunması için söylenenler gibi. • Birçok çocuk oyunlarında tekerlemeler yukarda değindiğimiz, kur'a ile seçme, ya da «fal» görevleri yeri ne oyunun biteviyeliğini renklendirmek, kesimlerini be lirtmek, oyuncuların el, ayak, vücut hareketlerine koşul mak, oyuna katılanların coşkularını tazelemek, onları şevka getirmek, ya da oyunda istenmeyen bir vazifesi olan oyuncuyu kızdırmak, sinirlendirmek için kullanılır. Bazıları da, belirli bir senaryosu olan oyunun seyirlik yanını güçlendirmeye yarar; özellikle bu son halde teker leme mimlere koşulan bir ikili-konuşmanın değişmele rinden meydana gelmiştir. • Başlı başına bir oyun olan tekerlemeler de var 147 dır; bu hallerde oyunun eylemi tekerlemenin söylenme sinden başka bir şey değildir. Bu kümeden tekerlemele rin belirli bir ezgi ile söylenmesine el, kol, vücut hareket leri ve mimlerin de katıldığı olur. Bu tekerlemelerin bir çok çeşitlerinden başlıcalari: büyüklerin bebeleri eğlen dirmek, oyalamak, eğitmek, ya da onlara gözdağı ver mek üzere söyledikleri; kişileri hayvan veya insan olan, çeşitli şaşırtıcı ve hayal ürünü maceralar anlatan küçü cük anlatılar. — Bu sonuncuların daha geliştirilmiş ola rak anlatılanları masalların özel bir kümesini meydana getirirler: kalıplı, ya da zincirlemeli denilen masallar; bunlar kısaltıldıkları, masalda anlatının gerektirdiği faz lalıklardan, ayrıntılardan arındıkları, yalnız bir karşılrklı- konuşmaya indirildikleri zaman oyun tekerlemesi olur lar. • Oyun tekerlemelerinin bir çeşidi de yergi ama- cıyle söylenir. Bunlar adlar, soyadları, oğlanların kızları veya kızların oğlanları kızdırmaları, iş-güç nitelikleri, sa katlıklar, huylarda ve görünüşlerdeki türlü kusurlar üze rine yakıştırılmış takılmalar, hasım durumunda olan oyuncuların birbirine meydan okumaları, mızıkçılık eden lere taşlamalar v.b. tipinden sözlerdir. Bir de tabiat olayları ve öğeleri karşısında söylenen, örneğin, dolun-aya karşı; — Ay-Dede! Evin nerede? — Su başında, derede... gibi; ya da, bulutlu havalarda güneşin çıkması için söy lenenler gibi... Bunlarda ve bitkilerle hayvanlara yönel tilen kimi tekerlemelerde bir «büyü gücü» olduğuna ina nılır. Kimilerinin görevleri ise — hiç olmazsa bugünkü bi çimleri ile— salt bir çağrı, bir ünlemedir. Bunlardan bi rincilere örnek olarak, baharda yeniden yeşermeğe baş layan bazı ağaçların (genellikle söğüdün) ince dallarm- 148 Yüklə 4,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|