Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav

Bülbülüm,  bir kuşum,  civcilim, civcill coh coh!
Al  horozum  nlc'  oldu?
Aslında  bu  bent  şöyle  sona  ermek  gerekirdi:
Her  işleri  bitirirdi.
Al  horozum  nic'  oldu?
(VI) 
Dördüncü  dizenin  başka  yollardan  genişleyerek 
bağlamaya  dönüştüğü  olur,  örneğin,  aşağıdaki  parçada 
görüldüğü  üzere,  bende,  son  dizesiyle  uyaklı  düzgün  di­
zeler  eklenir:
Senin  yazın  kışa  benzer.
Bir  sevdalı  başa  benzer.
Çok  içmiş  sarhoşa  benzer.
Duman  eksilmeyen  dağlar!
A  dağlar,  ah  ulu  dağlar!
Eşinden  ayrılan  dağlar!
B.  Üç  dizeli  bentlerden  meydana  gelmiş  türküler.
Bu  biçim,  daha  önce  incelediğimiz  biçimden  («koş­
ma»  = d ö rt  dizeli  biçim  ve  onun  varyantları)  dördüncü 
dizenin  düşmesi  ve  bunun  yerine  de  aynı  kıvamda  olma­
yan  bir  bağlamanın  gelmesiyle  meydana  çıkar.
Beyler  -  Bahçesinde  vurdular  beni.
Ölmeden  mezara  koydular  beni.
Yârin  çevresine  sardılar  beni.
Ağla  hey  gözlerim  de  ağla,  ayrılık  demidir.
Söyle  hey  dillerim  de  söyle  muhabbetin  sonudur.
C.  İki  dizeli  bentlerden  meydana  gelmiş  türküler.
Bentlerdeki  kısalma  iki  dizenin 
düşmesine  varacak 
ölçüde  ileri  giderse  türkü  bu  biçimi  alır.  (Yukarda  ezgi 
ile  sözlerin  ilişkileri  üzerine  verilen  cl  örneğiyle,  «B»  ti~ 
Pi  için  verilen,  bentleri  üç  dizeli  türküye  de  bakıla.)
175

---

İki  dizeli  bentlerden  meydana  gelmiş  başka  türküler 
de  v a rd ır:
(I)  4 + 4 + 4 + 3   =   15  ölçüsüne  uyan,  iki  dizeli  bent­
lerden  kurulmuş  divânı  örneğindeki  metinler;  ünlü 
«Ey 
gaziler»  türküsü  buna  ö rn e k tir:
Ey  gaziler!  yol  göründü  yine  garip  serime.
Dağlar  taşlar  dayanamaz  benim  âh  u  zârıma.
Bir  başka  ö rn e k :
•   —   Ey  hamamcı  bu  hamama  güzellerden  kim  gelir?
—   Ne  bileyim,  a  Efendim?  Günde  yüz  bin  can  gelir.
(II)  13  heceli  ölçü  ile  kurulmuş  türküler:
•  
Telgırafın  tellerine  kuşlar  mı  konar?
Herkes  sevdiğine,  yavrum,  böyle  mi  yanar?
Ç.  Beş  dizeli  bentlerden  meydana  gelmiş  türküler.
Bu  biçim  de  dört  dizelik 
bentli  biçimden  çıkmadır; 
çoğu  kez  bu  dönüşüm  üç  dizelik  bentli  biçimden  geçerek 
olur;  ama,  dördüncü  dizenin 
ikileşmesiyle  dört  dizelik 
bendin  doğrudan  doğruya  beş  dizeliğe  dönüşmesi  de  dü­
şünülebilir.  Üç  dizelik  bentlilerden  bu  son  biçimi  ayıran, 
burada  düzenli  bir  bağlamanın  (yani  dördüncü  ve  beşinci 
dizelerin)  gelişmiş  olmasıdır.  (Aşağıda  vereceğimiz  örnek­
leri  «B»  tipindekilerle  karşılaştırınız.)  Aynı  bir  türkü  met­
ninin  iki  değişik  biçimini  karşılaştırırsak,  bentleri  üç  di- 
zelik  bir  türküden,  bentleri  beş  dizelik  bir  türküye  geçişin 
olanaklarını  ap-açık  göstermiş  oluruz;
Birinci  varyant  (İzmir’e  bağlı  Kemalpaşa’dan  derlen­
miş  üç  dizelik  bir  metinden):
•  
Bulut  gelir  koşa  koşa,
Dağı  taşı  aşa  aşa,
Sen  sevdiğim  binler  yaşa!
Yağma  yağmur,  esme  deli  ruzigâr,  yârim  yoldadır.
176

---

İkinci  varyant  (Bolu’ya  bağlı  Mudurnu’dan  derlenmiş 
beş  dizelik  bir  metinden):
•  
Bulut  gelir  coşa  coşa,
Karlı  dağlar  aşa  aşa.
Bulutçuğum  binler  yaşa.
İnme  bir  tanem  üstüne,
inme  nazlı  yâr  üstüne.
Ünlü  «Eğin  türküsü»  bu  biçimin 
güzel  bir  örneğini 
v e rir:
•   Yeşil  kurbağalar  öter  göllerde.
Kırıldı  kanadım,  kaldım  çöllerde.
Anasız,  babasız  gurbet  illerde.
Ya  ben  ağlamayım,  kimler  ağlasın?
Şu  garip  gönlümü  kimler  eğlesin?
Bentleri  beş  dizeli  türkülerde  bağlama  bentten  ben­
de  değişebilir.  Yukarda  bir  bendini  verdiğimiz  Eğin  tür­
küsünde  böyledir:  her  bendin  arkasından  değişik  ve  da­
ha  önceki  bentteki  dizelere,  duygu  bakımından  en  uygun 
düşen  bağlama  getirilir.  Bununla  birlikte  türkü  çok  uzar­
sa  aynı  bağlamanın  birkaç  bent  sonra  — anlatımın  yakış­
tığı  yerlerde—   tekrarlandığı  da  olur.  Ama  kimi  türkülerde 
— örneğin  aşağıda  bir  bendini  verdiğimiz  «Burçak  türkü­
s ü n d e   olduğu  üzere—   bağlama  her  bentten  sonra  değiş­
meden  tekra rlanab ilir:
•   Sabah  oldu  kalktım,  aşım  pişirdim.
Kayın  anamı  peşim»  düşürdüm.
Burçak  tarlasının  yolun  şaşırdım.
Ne  yaman  zor  imiş  burçak  yolması.
Burçak  tarlasında  gelin  olması.
Bu  çeşit  türkülerin  4 + 4  +  5  ölçüsü  de  vardır;  İstan­
bul’un  ünlü  «Kâtibim»  türküsü  bu  tipe  bir  örnektir:
177

---

•   Üsküdar'a  gider  iken  aldı  bir  yağmur.
Kâtibimin  setresi  uzun,  eteği  çamur.
Kâtip  uykudan  uyanmış,  gözleri  mahmur.
Kâtip  benim,  ben  Kâtibin,  el  ne  karışır?
Kâtibime  kolalı  gömlek  ne  güzel  yaraşır!
Bu  türküde  de  bağlama  her  bendin  sonunda  tekrar­
lanmaktadır.
D. 
Biçimi  düzenli  son  bir  türkü  çeşidi  de  mâni  dü- 
2
ennndeki  bentlerin  sıralanması  ile  meydana  gelmiş  olan 
tiptir.  Mâni  biçiminde  dediğimiz  parçalar  ya,  başka  hal­
lerde  kendi  geleneğine  göre,  mâni  olarak  kullanılan  me­
tinlerden  alınmış,  yahut  da  söz  konusu  türkü  İçin  düzen­
lenmiş,  bu  halk  şiirinin  uyak  örneğine  ve  ölçüsüne  (4 + 3  
veya  4 + 4 )  uygun  dörtlüklerdir.  Bu  dörtlükler  değişik  yol­
larla  birbirine  bağlanır.
a)  Bunları  birbirine  bağlayan  tek  etken  ezgidir;  ezgi 
düşünülmeden  bakılacak  olursa  bunlar,  herhangi  bir  tür­
küyü  meydana  getirmek  için  kullanılabilecek  hazır  par­
çalardır;  bu  ezgiye  koşuldukları  zaman,  bu  türkünün,  baş­
ka  bir  ezgiye  uygulandıkları  zaman  da  başka  bir  türkü­
nün  sözlerini  ( =   güftesini)  meydana  getirmiş  olurlar.  Bu 
yoldan  meydana  gelmiş  türkünün  «bağlama»  öğeleri  var­
sa,  her  yeni  türküde  elbette  bu  bağlamalar  değişik  ola­
caktır.
b)  Dörtlükler  belirli  bir  türkü  için  yaratılmıştır;  bu 
durumda  her  dörtlükte  özel  bir  ad  olan,  ya  da  başkaca 
bir  nitelik  taşıyan  «belirleyici»,  «gösterici»  bir  veya  bir­
kaç  kelime  vardır.  Bu  dörtlüğü  başka  bir  türküye  uygu­
lamak  için  bu  ayırd-edici  kelimelerin  değiştirilmesi  gere­
kecektir:
•   Ada  yolları  kestane,
Dökülür  tane  tane,
On  beş  kızın  içinde
178

---