Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav
Yüklə 4,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
dan düdük ( = sipsi) çıkartılırken, ya da bazı böcekleri uçurtmak, havada görülen turnalara takla attırmak için söylenenleri sayabiliriz. Soru 7 0 : Törenlerle ilişkili tekerlemeler hangile ridir? Bunları, çocukların tekelinde olan törenlerde söyle nenlerle büyüklerin katıldıkları bazı törenlere değgin olanlar diye ikiye ayırabiliriz. Çocuk törenlerinin en önemlilerinden biri yağmur yağdırma amacıyla tertiplenendir. Anadolu'nun kimi böl gelerinde Çömçe-Gelin diye adlandırılan bir kuklayı gez direrek yiyecek toplayan çocuklar, kapı kapı dolaşırken özel bir ezgiye koşulan tekerlemeler söylerler. Bir başka çocuk töreni de, Orta-Anadolu’da yaygın olan «Çiğdem - Pilâvı» adlı bahar bayramıdır. Bunda da çocuklar evden eve gidip törene özgü tekerlemeler söy lerler; topladıkları erzakla yemek yapıp bir arada yerler. Bir üçüncü örneği, Hıristiyanların Paskalya yortu larına rastlayan günde (ama, Hıristiyanların bulunmadık ları bölgelerde de) çocukların kutladıkları kızıl-yumurta törenlerinin çeşitli aşamalarında, bu arada, yaktıkları ateşin üzerinden atlarken söyledikleri tekerlemelerde bu luruz. Sayacı türküleri adıyla, Anadolu'nun birçok bölgele rinde yaygın tekerlemeler, kış-yarısına rastlayan günler de kutlanan bir törene bağlıdır. Bu daha çok çobanların bir bayramı niteliğ-indedir. Orada söylenen kalıp-sözler, tekerleme ile tören türküleri arasında yer alan özellikleri taşırlar. Hayvancılığın gelişmiş olduğu bölgelerde, örne ğin Kuzey-doğu Anadolu'da, bu türkü-tekerlemelerin çok zengin çeşitlemeleri vardır. 149 Sora 71 : Oyunlardan ve törenlerden bağımsız, salt söz canbazlığı niteliğinde tekerle meler var mıdır? Nasıl masal tekerlemeleri içinde, sadece kısa for müller halinde ve masalın belirli yerlerinde, bir görevi düşünülerek söylenen, masaldan ayrı düşünülemeyecek tekerlemelerden başka, bir de kendi başına söylenmesi bir hüner, dinlenmesi bir zevk konusu olan geniş boyutlu ve usta kuruluşlu tekerlemeler varsa, bu anlatı türü dı şındaki tekerlemeler içinde de böyle, kendi başlarına bi- sr söz sanatı olanları vardır. Bunların, adı belli bir sa natçı eliyle ve belli biçim kurallarına uyarak gelişmiş ör nekleri, âşıkların şiirlerinden güldürü öğesi ağır basan larda görülür; keza Karagöz ve Orta-oyunu gibi seyirlik halk yapıtlarında tekerleme adıyla anılan ve oyunun ko nusu ile ilgisi olmadığı halde oyuna eklenen parçalar da aynı nitelikte yaratmalardır. Bu tekerlemeleri bir söz canbazlığı olarak tanımla yabiliriz. Bunları söylemekte usta kimseler vardır. Onlar gelenekten gelme tekerlemeleri, tadını çıkararak söyle mekte çok hünerli oldukları gibi, onları kendi yaratmala rıyla zenginleştirip geliştirmekte de etkili olurlar. Bu te kerlemelerin bütün görevleri dinleyicileri güldürmek, eğlendirmek, şaşırtmaktır. Etkileri zırva, saçma, ipe sapa gelmez sözleri bir araya getirmekle, mantık-dışı olayları birbiri ardına sıralamakla elde edilir. Uyaklar, ses ben zetmeleri, kimi kez de türlü taklitlerin, el-kol hareketleri nin. yüz mimiklerinin de işe karışması onlardaki anlatım gücünü artırır. Bu oyunların son bir çeşidi olarak bir söz canbaz- lığını daha saymamız gerekir; buna da çocuk geleneğin de rastlanır; yanıltmaca diye adlandırdığımız bu söz oyu nunda artık şiirle, ya da başkaca anlatım özenmeleriyle 150 ilgili bir öge kalmamıştır; daha çok bir sınama niteliğin dedir; bu bakıma da bilmece'ye yaklaşır bunlar. Bu ya- nıltmaca-tekerlemelerde ses yapısı bakımından söyleyişte güçlükler taşıyan, ya da yanılındığı zaman söyleyeni kü çük veya gülünç düşüren anlamlar kazanan cümleleri süratle söylemek gerekir; tuzağa düşenin beceriksizliği, ya da farkına varmadan söylediği şeylerin tuhaflığı, din leyicileri eğlendirir. Yanıltmacalara örnekler: • Keşkekçinin keşkeklenmemiş keşkek kepçesi. • Şu köşe kış köşesi, şu köşe yaz köşesi, şu şişe su şişesi. Soru 7 2 : Tekerlemelerin biçimlerindeki özellik ler nelerdir? Yukarda 71'inci soruda değindiğimiz yanıltmacatarın büyük bölüğü ile, anlatı biçimindeki masal tekerlemeleri (masal bölümünde soru 34'e bakıla) genellikle nesir di- lindedir; ama bunların bile içlerine şiir dif ve üslûbunun öğelerinden birşeyler katıldığı olur. Oyun tekerlemelerinin ise çoğunluğu nazım parçala rından meydana gelmiştir. Yalnız ikili-konuşma biçiminde olanların kimi metinlerinde nazma özgü ölçü bulunmaz, ama uyaklar, ses tekrarlamaları, şaşırtıcı hayal zincirle meleri bunları beylik sözlerden ayırır. İki örnek göre lim: 1. — Dede! gönlün nerde — Aladağ’da. — Ne eker? — Çimen eker. — Ne biçer? — Kar biçer. 151 2. — O ne, Kelcem! nereye vardın? — Dayım gile. — Ne serdiler? — Perde. — Oturdun mu? — Kuru yerde. Nazım biçimi oldukça düzenli olan tekerlemelerde ağır basan 7 heceli ölçüdür (çoğu kez 4 + 3 duraklı). Ama başka ölçüler de kullanılır. Kimi zaman aynı bir te kerlemenin çeşitli ölçülerde dizeleri vardır; şu örnekte ol duğu gibi: • Bas bakalım bardak kadar oldun mu? (4 + 4 + 3 ) Çök bakalım, çömlek kadar oldun mu? (4 + 4 + 3 ) Sek sek, Salim'in kızı, (7) Bir kocakarının kızı, (8) Seki ver de görsünler... (4+3) Sayışmacalarda ağır basan 4 + 4 ya da 4 + 3 durakla- malı ölçülerdir. Ama dizeler, tekerlemenin kendine özgü bir kuraldaki hareketlere uyarak 4 tempo üzerine söyle nir. Bir örnek verelim: • İnne / minne, / ucu / tfinne (4+4) = 1 + 1 + 1+1 filfil / lice, / kuş dil / lice (4+4) = 1 + 1+1 + 1 Arab / oğlu / selâm / etti. (4+4) = 1 + 1 + 1 + 1 v.b... Başka katışık tempolu, ve dizelerinde çeşitli ölçülü düzenlere de rastlanır; sözlerle hareketler için çeşitli dü zenler gösteren iki metin: 1. • İğne/battı/(can(ı)m ı/yaktı (4 + 4) = 1 + 1 + 1 + 1 tom - / bul / kuş (3) = 1+1 + 1 ara - / baya / koş (5) = 1 + 1 + 1 ara - / bamın / teke - / ri (4+3) = 1 + 1+1 + 1 152 Yüklə 4,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|