Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav
Yüklə 4,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
• Ekmeğini it, yakasım bit yesin. • Yağlı kurşun yiyesin. • Yelli günde evin yansın. • Boyunu boz ipler ölçsün! (ölmeni dilerim, anla mında; ölünün tabutunun ölçüsünü iple alma göreneğine anıştırma). • Yiğit arkan yere gelsin! (Genç yaşta ölme di leği). • Ayağına tokmaklar takılsın! • Gidişin gidiş olsun da, gelişin geliş olmasın! • Tepene çift yıldırımlar düşsün! • Gâvur mezarına konasın! • Kara haberinle kanlı gömleğin gelsin! (Masal larda rastladığımız, birinin ölüm habermi kanlı gömleği ile getirme biçimindeki eski göreneğe işaret). • Dal iken devrilesin! • Sırtından yük eksik olmasın! • Yaksın yaksın, ölüsü yüzüne baksın! • Bir eline aldığı pul olsun dökülsün, bir eline al dığı kül olsun savrulsun! • Bayrağ'n dikili, esvabın kesili kalsın! (Düğün hazırlıkların yapılırken ölesin, anlamında; düğün göre neklerine anıştırma). • Burnu boka batasıca! • Haram olsun, hart olsun! Kara ciğerine dert ol sun! (Calinmiş bir şey üzerine, çalan için ilenç). Alkışların ve kargışların küçücük nazım parçaları bi çiminde gelişmişlerine de rastlanır; • Öl gerine gerine! Saman doldursunlar derine! • Yeğin yerin yere gelsin; Kara bağrın güne gelsin! • Çam ağacının özü, 137 Yandı kül oldu közü. Dilerim ki Allahtan Kör olsun iki gözü. kargışlarında; ya da: • Düğünün gözün olsun Bir oğlan, bir kızın olsun! alkışında olduğu gibi. Söylenişlerindeki özelliklere göre alkış ve kargışlar şöyle kümelenirler: 1) İyiliği istenen, ya da ilenilen kişi konuşanın kar- şısındadır; ya da konuşan onu karşısında sayar: • İyiler kardaşın, Hızırlar yoldaşın olsun! • Yiğit arkan yere gelsin! sözlerinde olduğu gibi. 2) İyi ya da kötü dileklere amaç edinilen kişi uzak tadır; alkış veya kargış onun hakkında başkalarına duyu rulmaktadır: • Ovaya gitsin sel alsın, tepeye gitsin yel alsın! • Baş ucu pınar olsun, ayak ucu göl olsun! Aslında, her alkış ve kargış, bu iki biçimin her biriyle söylenebilir; örneğm: • Allahtan sağlık; Devletten ağalık bulasın! dileğine amaç olan kişi konuşanın yanında değilse, alkış şu biçimi alır: • Allahtan sağlık, Devletten ağalık bulsun! 3) Her iki kümedeki al-kış ve kargışların şu biçimde söylenişleri de vardır: • Dar sokaklarda bol bıçaklara rastlayasıca! kar gışı, hem: «dar sokaklarda bol bıçaklara rastlayasınls hem de: «dar sokaklarda bol bıçaklara rastlas'n!» biçi mindeki yerine söylenebilir; bu biçim, dileğe amaç olan kişinin hem yüzüne, hem de arkasından söylemeye elve rişlidir. Bu biçimdeki alkış ve kargışlara birkaç örnek: 138 • Davul önünde gidesice! (Şanı, ünü artması di leği). • Cuma günü ölesice! (Hayırlı bir gün olan cuma günü ölmek, her müslümanın arzuladığı bir şeydir.) • At üstünde gezesice! Bu söylenişteki alkışların çoğu, övme ile hayır-dua- yı bir araya getiren, ve sevgi anlatımı taşıyan sözlerdir. 4) İlenç anlatımı taşıyan fiilleri, olumsuz biçime sokmakla, kargış, bir türlü şakaya getirilip hafifletilir: • «Gebermeyesice!» sözü, «geberesice!» nin hafif letilmiş şeklidir. Çocukları analar çokluk bu çeşit sözler le azarlarlar: «Gözün kör olmasın!», «Elin kırılmasın!» v.b. gibi. Kargışların bir de, yarı şaka bir anlatım taşıyan çe şitleri vardır: • Ekmek tavşan olsun, sen tazı olasın da peşinden yetemeyesln! • Cehennem tıkacı olasın! • Gözümden ırak olsun. Cehenneme direk olsun! gibi. Soru 6 7 : Alkış ve kargışlarla akraba söz sanat ları nelerdir? Kargışlarla ve alkışlarla akraba niteliğinde söz kalıp ları olarak küfürleri, duaları ve gülbenkleri sayabiliriz. Küfürlerin pek çok çeşitleri vardır. Onların incelen mesi halkedebiyatından çok birey ve toplum psikolojisine düşer. Ama derlenip sınıflandırılmasını, halk dilinin çe şitli anlatım geleneklerini araştıran bir bilim dalı olarak halkbilimi üzerine almalıdır. Onların ayıp, kata, çirkin sözler oldukları yolunda bir önyargının etkisi altında 139 kalmadan, memleketin her bölgesinden, toplumun her sı nıfından, her yaşta ve her kültür seviyesinde kişilerce kullanılanların söyleniş şart ve özelliklerinin belirtilme si faydalı bir araştırma konusu olur. Küfürlerin başlı ba şına bir «edebiyatı» olduğu, onları zenginleştirmede, ge liştirmede, güçlendirmede usta «sanatçılardın bulunduğu da bir gerçektir. İstanbul'un eski külhanbeyleri gelene ğinde bu konuda uzmanlaşmış kimselerin kimi küfürleri birer «sanat yapıtı» olarak dillerde dolaşırdı; bugün de onları belleklerinde saklamış kimseler bulunabilir. — Ana dolu'nun çeşitli bölgelerinin, çoğu kez türk dilinin çok eski kalıntılarını saklayan küfürleri vardır; onların in celenmesi, dilbilgisi için de önemli bir konudur. Küfür lerin söylenişlerindeki bir özellik de, ayıp ya da günah sayılan sözlerin yerine alışılmış ve anlamca «kötü» ol mayan kelimeler getirerek onları hafifletmek, inceltmek yolunda bir anlatıma, «euphemisme» e başvurmaktır. Bir çok halk deyimleri böylece hafifletilmiş küfürlerden çık madır: «ölüsü kandilli», «anasını bellemek», «anasını ün- letmek», «halt karıştırmak» v.b. gibi. Dualar da alkışların geliştirilmiş, din törenlerine değgin değer kazanmış biçimleridir. Bizim memleketimiz de islâm dininin ve çeşitli tarikatların törenlerinde, ve onlara özgü görevlere bağfı olarak söylenmesi gereken sözlerdir bunlar. Türk halkı arapça duaların yerini, ken di dilinde, türlü söz sanatlarıyla süslenmiş ve böylece koygunluğu arttırılmış yapıtlarla doldurmayı bilmiştir. Bu sözlerin pek çoğu, şüphesiz, halk kültürünü iyice be nimsemiş ve yaratıcı güçleri olan hocaların eserleridir. Ama birçoğunda çok eskiden — belki de Türklerin müs lüman olmadan önceki dinlerinden— kalıntılar vardır. Türk halk dualarının incelenmesi bu bakıma da önemlidir. Duanın alkıştan farkı, onu söyleyenin, ya kendisi için, ya da genel olarak insanlar (çoğu kez özellikle din kar 140 Yüklə 4,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|