Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav
Yüklə 4,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
Is ta n - / bulun / ş e k e - / ri (4+3) = 1 + 1 + 1 + 1 hap / hup / altın / top (2+3) = 1 + 1 + 1+1 Kimsede / yok / bizde / çok. (4 + 3) = 1 + 1 + 1 + 1 2. • Piti / pî - / ti (4) = 1 + 1+1 kara - / mela / sepe - / ti (4+3) = 1 +1 +1 +1 tera - / azi - las - / tik (5) = 1 + 1 + 1 + 1 cim - / las - / tik. (3) = 1 + 1+1 Bütün oyun tekerlemelerinde, sayışmacatar olsun, başkaları olsun, önemli kural hecelerin sayıları değil, ha reketlerin belirli bir düzene uygun olmasıdır. — Halk şii rinin türkü, mâni, destan gibi türlerinden ve biçimlerin den gelme olanlar dışında tekerlemelerde uyak düzeni için herhangi kesin bir kural söz konusu olamaz. Gerçi bir takım metinlerde ikişer ikişer uyaklı dizeler görülür: a a, b b , c c ... gibi: ama bu değişmez bir kural değildir, ve aynı tekerleme içinde bile, yukarıdaki düzende sıralanmış uyaklar, bakarsınız bir yerden sonra, başka bir düzene dö nüşür. Bir örnek: • Çık çık, hanım, çardağa, Yem verelim ördeğe. Ördek başını kaldırdı. Ayvaları çaldırdı. Ayvacı Lefter! Çık boyunu göster. Yârin geldi, Çevreyi ister. Sürekli olarak bir tek uyak düzeninde, ve bir tek na zım ölçüsünde tekerlemelere çok seyrek rastlanır; şu çiğ dem tekerlemesinde görüldüğü gibi: • Çiğdem, çiğdem, çiçecik! Elimi kesti bıçacık. Yağlık getir silelim, 153 Deve-boynım binelim. Deve-boynu bir pazar, İçinde maymun gezer... Soru 7 3 : Anadolu türk tekerlemelerinin benzer lerine türkçe konuşulan başka ülkeler de rastlanır mı? Tekerleme türü türk aslından olan başka uluslarda da Türkiye'deki ölçüde yaygın mıdır? ve aynı çeşitleri gös teriyor mu? Elimizde karşılaştırmalar için yeteri kadar ge reç bulunmadığı için bu soruya kesin bir karşılık vererni- yeceğiz. Anadolu masalları ile azerî, tatar, Özbek, kazak ma sallarının tekerlemelerindeki ortak nitelikler üzerine et raflı bilgi, benim bir incelememde (Le «Tekerleme», Pa ris, 1963) verilmiştir. — Türkiye'deki oyun tekerlemeleri ile, «bağımsız tekerlemeler» dediğimiz çeşitten ürünlerin de, türkçenin konuşulduğu başka ülkelerde karşılıkları vardır herhalde. Bu türden metinlerde rastlanan çok eski dil, üslûp, ölçü, uyak, baş-uyak ve ses-tekrarlamaları özellikleri bunlardan bir bölüğünün oldukça uzak bir geç mişi olduğu kanısını verir; böyle olunca, türk asıllı birçok kavimlerin ortaklaşa kullanmış olacakları biçimlerde me tinler de bulunsa gerektir. Kaldı ki, bu varsayımı doğru layacak somut olgular da — az da olsa— var elimizde. Kırgız akını Togolok Moldo ( = Tokalak Molla) nun iş leyip düzenlediği halk şiirlerinden meydana gelmiş «Ço cuk türküleri» (Baldar Irları) arasında birçok metinlerin dizelerindeki örgü, ölçü, uyak düzenleri, Anadolu tekerle meleri ile benzerlikler ve ortaklıklar gösterir. Kırgız oza nının «Ürkör, Ürkör! top cildiz!» ( = Ülker, Ülker! top yıl dız!) adlı parçasındaki şu dizelerin: 154 • Aştık aydâr ûlum bar, Cibek sogar kızım bar... karşılığını bir Anadolu tekerlemesinde buluyoruz: • Yazı yazar oğlu var, inci dizer kızı var. Aynı kırğız türkücüğünün ikinci bölümü, bizim zin cirlemeli masallar arasında rastladığımız bir anlatıyı an dırır; kırğız türküsünde, yünün içinde bulunan tarağın ku zu ile, kuzunun kamçı ile, v.b... değiştirilmesi birinci şa hısla ve zincirlemeli anlatılmıştır: • Taraktı tattıma berdim, Tattım boz toktusun berdi... v.b. Anadolu masalının sonunda, buna benzer bir teker lemeyi, her defasında bir öncekinden daha önemli bir nes ne elde etmeği başaran karga (ya da başka bir kuş) söy ler : • Dikeni verdim, kandili aldım, Kandili verdim, ineği aldım... v.b. Kuruluşu ve kelimeleri bakımından kırğız tekerleme sine daha da çok benzeyen Anadolu metni ünlü «Elim elim epelek» oyunundaki tekerlemenin şu parçasıdır: • Kuş uçtu, dala kondu, dal bana yemiş verdi. Yemişi manava verdim, manav bana para verdi... v.b. Bu son metnin çeşitlemelerine, Gagavuz ve Tarançı- özbek tekerlemelerinde de rastlarız (bk. Radloff, Proben... X, s. 285-286, N° 2; Radloff, Proben... VI, s. 195-197). Dil bakımından Oğuz aslından olan ülkelerin (Azer 155 baycan, Türkmenistan), yo da uzun süre Osmanlı İmpa ratorluğu sınırları içinde kalmış memleketlerin sözlü ge leneklerinde Anadolu tekerlemelerine benzeyen parçalar daha çok sayıda bulunsa gerektir; ne yazık ki bugün için bunları geniş ölçüde karşılaştırmaya yetecek gereçler yok elimizde. Radloff’un yukarda iki cildine değindiğimiz, ve Türk kavimlerinin halkedebiyatı metinlerini kapsayan bü yük yapıtından başka şu birkaç kaynakta ilk bir izlemm için yeter tanık bulunacaktır: Gagavuz dili için, Rodloff, Proben... X, s. 287, no. 5; s. 289-290, no. 10, s. 292, no. 16, s. 293, no. 17, 19; Azerice için, Vincent Monteil, Sur le dialecte turc de l'Azerbaîdjan iranien, «Journal Asiati- que», c. 244 (1955), s. 40-43 ile Djeîhounbey Hadjibeyli, Le dialecte et le folklore du Karabagh, «Journal Asiati- que», yıl 1933, s. 48-52, 54, 88; Kırım tatarcası içim, Rad loff, Proben... VII, s. 49, 78. — Konya’da söylenen şu te kerleme: • Saksağanım sek sek... ile, Ordos-Mogollarının gene saksağan için söyledikleri şu tekerlemenin : • Sadzaga sag sag... bir dizede de olsa gösterdikleri benzerlik dikkati çekecek niteliktedir. Türk dil birliği dışında, birbirinden uzak, ve dilleri ap-ayrı kümelerde bulunan milletlerin çocuk tekerleme leri arasında da imsanı şaşırtan benzerliklerin bulundu ğunu hatırlatmadan geçmeyelim. Türk ve İran tekerle melerinde bazı kalıplar ve hayal buluşları ortaktır; bun lar herhalde birbirinden alınma öğelerdir; örnek olarak verdiğimiz şu İran tekerlemesinin başlangıcı: • Atal matal tutule... 156 Yüklə 4,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|