Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav

ibrçok  türk  tekerlemesinin  başlangıcı  olan  şu  sözlere  ben­
zerlik  gösterir:
•  
Masal  masal  mat  atar  (ya  da:  metel  metel...)
•  
Masal  masal  maliki...
Şu  İran  sayışmacasının  dizeleri:
türkçede:
çâr  u  çenber, 
müşk-i  anber...
çengi  çember, 
miski  anber...
biçimindedir.  Çâr  u  çenber  /   Çengi  çember  sözleri  ortak 
bir  çarh  u  çenber  sözüne  çıkar.  Bunun  gibi  ortaklıklara 
Türk  tekerlemeleriyle,  onlardan  hem  coğrafyaca  çok  uzak, 
hem  de  dilce  ap-oyrı  ülkelerin  tekerlemelerinde  de  rast­
lanır.  Çocuk  tekerlemelerinin,  dil  ve  kültür  sınırlarını  bü­
yük  sıçramalarla  aştıklarını  kabul  etmek  gerek.  Biri  Fran­
sız,  öteki  Türk  iki  sayışmacayı  karşılaştıralım:
Fransızca  sayışmaca 
tekerlem esi:
1.  Une  deux  trois
2.  J'irai  dans  les  bois
3.  Quatre  cinq  six
4.  Cueillir  des  cerises
5.  Sept  huit  neuf
6.  Dans  un  panier  neuf
7.  Dix  onze  douze
8.  Elleş  seront  toutes  rouges.
çevirisi:
Bir  iki  üç 
Gideceğim  ormana 
Dört  beş  altı 
Kiraz  toplamağa 
Yedi  sekiz  dokuz 
Yepyeni  sepetime 
On  on  bir  on  iki 
Al  al  olacak  hepsi.
Türkçe  varyant  i:
Türkçe  varyant  II:
1
.  ö n   dö  turva
157
1.  En  ti  ta
«

---

2.  Joni  joni  vua
3.  Katr  servk  siz
4.  Gövderesi  siz
5.  set  vit  nöf
2.  Jini  jini  pa
3.  Kay  sen  siz
4.  geve  dizi  diz
6
.  dama  piyano
7
.  diz  on  suz
5.
6.
(eksik}
(eksik)
8
.  eseran  tut  ruj.
7
.  diz  on  suz
8
.  Katuran  suz  tuturuş
9.  Sıçan  tutmuş
10
.  fareyi  yutmuş.
Bu  üç  metni  karşılaştırınca,  l’inci  varyantından  II'- 
nci  varyantına  geçerken,  fransızca  kelimelerin  türkçe  «ya­
ban  sözler»  haline  gelerek  bozulmasını  kolaylıkla  izleye­
biliyoruz.  Buna  benzer  başka  örnekler  de  gösterilebilir. 
Bu  benzerlikleri  esrarlı,  ya  da  mucizeli  olgular  saymak 
yersiz  olur.  Birinci  Dünya-Savaşından 
önceki 
yıllarda 
kimi  varlıklı  ailelerin  evlerinde 
Fransız 
mürebbiyelerin 
bulunması,  İstanbul,  İzmir  gibi 
şehirlerin 
sokaklarında 
başka  başka  diller  konuşan  ve  birbirinin  dilini  anlayan 
çocukların  oyun  arkadaşlığı  etmeleri  ve  yine  aynı  dönem­
lerde  Fransız  oyun  ve  rond  kitaplarının  türkçeye  çevril­
miş  olması  gibi  olgularla  açıklanabilir  bunlar.  İki  dili  ko­
nuşan  ilk  Türk  çocukları 
muhakkak  ki  yukarda  örnek 
olarak  verdiğimiz  çeşitten  Fransızca  tekerlemeleri  bozul­
mamış  olarak  söylüyorlardı;  ama  zamanla, 
yalnız  Türk­
çe  bilen  çocukların  ağzında  onların  asıl  metinlerindeki 
«anlamlı»  kelimelerin  hepsi,  bir  Türk  için  «yaban»  kelime­
lere  dönüşmüştür.
Kimi  sayışmacaların  başlangıcmdaki  enne  menne  gibi 
«yaban»  kelimelerle,  aynı  türden  başka  birtakım  teker- 
lemeterde  sayıların,  ya  da  alfabenin  harflerinin  yerleştiril­
mesi  yöntemlerine  gelince:  bunlar  birçok  milletlerde  or­
tak  olan  olgulardır;  kökenlerini  açıklamayı  deneyen  çe­
şitli  düşünceler  ortaya  atılmışsa  da  hiçbiri  kandırıcı  ola­
mamıştır.
158

---

Soru  7 4 :  Oyun  tekerlemelerinin  kökenleri  ne­
rededir?  Belli  yaratıcıları  var  mıdır? 
Nasıl  oluşurlar?
Yetişkinlerin  olsun,  çocukların  olsun,  sözlü  gelenek­
lerindeki  tekerleme  dağarcıklarına  gereç  sağlamak  için 
başvurdukları  pek  çok  yollardan  bir  tanesi,  başka  türdeki 
metinleri  yeniden  işlemek,  evirip  çevirip  onlara  tekerle­
menin  havasına,  edasına,  düşüncesine  uygun  yeni  biçim­
ler  vermektir.  Bunun  için  yabancı  dillere  bile  başvurul­
duğu,  onlardan  ya  çeviri  yoluyla,  ya  da  mekanik  bir  «ak­
tarma»  ile  tekerleme  gereci  alındığı  olur.
Birtakım  Türk  oyun  tekerlemelerinin  ise  kökenleri, 
çok  eski  dualara,  belki  İslâm  öncesi  din  törenlerinde  yer 
alan  kutlu  bilinmiş  sözlere  çıkar; 
Kırgızlar, 
Kazaklar, 
Türkmenler  gibi  çoktandır  İslâmlaşmış  olan  kavimlerde, 
onların  İslâmlaşmalarından  önceki  görevlerini 
sürdüren 
cin  kovma,  hastalığa  şifa  sağlama  aracı  olarak  söylenen 
dualara  benzer  sözler  vardır;  bu  gibi  işleri  kendilerine 
meslek  edinmiş  «ocaklı»  kişilerin  okudukları  bu  biçim  du­
alardan  birkaç  örnek  verelim;  Türkmenlere  «böy»  (taren- 
tula)  sokmasında  şu  sözler  söylenir:
•  
Hay  geldi,  huy  geldi.
Kara  çonok  koy  geldi.
Ayağının  tozu  geldi.
Pigamberin  kızı  geldi.
Bu  dizeler  bir  Anadolu  tekerlemesinin  şu  dizelerini  ha­
tırlatıyor :
•   Koyun  gelir  kuzu  ilen,
Ayağının  tozu  ilen.
Kazakların,  gene  «böy»e  karşı  söyledikleri:
•  
Böy,  böy,  böy  çık!
159

---

Böy  iyesi  Kambar,
Kambar  bolsang  kalmay  çık!
Tas  töbeden  taymay  çık!
May  tabannan  kalmay  çık!
ve  Başkurtların  kulak  ağrısına  karşı  okudukları  «üfürük»:
•  
Tat  tatıran  tatıran!
Tatıran  tegen  hin  bolhan,
İdil  kesken  min  bolam...
son  olarak  da  Türkiye  türk  geleneğinde,  nazar  değmesin­
den  korumak  için  söylenen  etkili  sözler:
•   Ak  göz,  mavi  göz,
Ala  göz,  tirşe  göz,
Sarı  göz,  kara  göz!
Altmış,  yetmiş,  çıkmış,  gitmiş.
Bütün  bu  duamsı  sözlerle,  bu  üfürüklerle  bizim  oyun 
tekerlemelerimizin  metinleri  arasında 
kuruluşları,  ölçü­
leri,  üslûpları,  kelimeleri...  bakımından  benzerlikler  göze 
çarpıyor. 
Tekerlemelerin  bir  bölüğünün  bu  türlü  «kutlu 
ve  güçlü»  sözlerin  ilk  anlamlarını  ve  amaçlarını  yitirme­
leri  sonucu  meydana  gelmiş  oldukları  düşünülebilir.  Hele 
çocukların  oyun  geleneğinde  kimi  tekerlemelerin  benzer 
görevleri  olduğu,  yani  sihirli, 
büyülü  bir  güç  sayesinde 
etkili  oldukları  düşünülürse,  duaların  ve  üfürükterin  te­
kerlemeye  dönüşmelerinin  olanağı  daha  iyi  anlaşılır.
Ama  çocuk  geleneğime  doğrudan  doğruya  daha  eski 
bir  dönemin  dinlik-büyülük  törenlerinden  geçmiş 
ola­
bilecek  metinlerin  sayısı  sanıldığı  kadar  çok  olmasa  ge­
rek.  Edası,  üslûbu  eski  dualara,  üfürüklere  her  benzeyen 
tekerlemeyi  muhakkak  onlardan  gelmiş  saymak  yanlış 
olur.  Tekerleme  türünün  kimi  metinleri,  daha  eski  metin­
lerin,  onları  kuşaktan  kuşağa  gelip  kullananların  yertf-
160

---