Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav

d)  ol  nedir  kim?  sorusu  ile  başlayanlar.
Son  iki  bölümdeki  bilmeceler,  çokluk,  okumuşluk  tas- 
layanfara  özgü  seçilmiş,  yabancı  kelimeler  kapsar;  âşık- 
arın  düzenledikleri  bilmeceler  çoğu  kez  bu  deyiştedir.
2)  Soruları 
ses 
taklidine 
sınırlanan 
bilmeceler: 
vınnn...  vıt  -  bunu  bilmeyen  it  (çözümü:  sapan 
taşı).
3)  Kelime  oyularına  dayanan  bilmeceler:
a)  bir  kelimeyi  heoelere  bölerek  şaşırtıcı  bir  soru 
çıkarmakla  elde  edilenler:  tiren  gelir  IS  diye, 
makinist  vurur  TAN  diye, 
kömürcü  anahtarı 
kaybetmiş,  kondüktör  bağırır  BUL  diye  (çözü­
mü:  İSTANBUL),
b)  kelime  oyunu, 
bir  kelimenin  iki  anlamlı  ol­
masına  dayanır;  soruyu 
çözümleyecek  olanı 
bu  durum  şaşırtır:  Bu  yıl  yulaf  kıtlığı  olacak, 
öküzler  göğe  çekilecek  (gök  kelimesinin,  bil­
mecenin  deyişi  yüzünden  hatıra  gelmeyen  ikin­
ci  anlamı:  çayır,  otlak;  böyle  olunca  da  orta­
da  çözümlenecek  bir  soru  yoktur,  karşılık  bil­
mecenin  metnindedir),
c)  iki  anlamlılık  kelimelerden  değil  de 
tanımla­
manın  kendisinden  gelir;  çözüm  tanımlamanın 
ilk  akla  getirdiği  (çoğu  kez  söylenmesi  ayıp) 
şeyden  tamamiyle  başka  bir  nesne,  işlem,  ya 
da  olaydır,
d)  soru,  kasıtlı  vurgu, 
ya  da  duraklama  yanlış­
ları  yapılarak  olmayacak 
şeyleri  olmuş  gibi 
söyleme  biçiminde  konulmuştur:  Han  kapısın­
dan  sığmaz,  fındık  kabuğuna  sığar 
(çözümü 
«bir  hanın  kapısından  sığmadığı  halde  bir  fın­
dığın  kabuğuna  sığan  nesne»  değil,  sadece  han 
ve  fındık  kelimelerinin  özne  olarak 
kullanıl­
dıkları  cümlenin  kendisidir; 
bilmeceyi  söyle­
120

---

yen:  «han  kendi  kapısından  sığmaz,  fındık  ise 
kendi  kabuğuna  sığar»  demeyi  aklından  geçir­
miş,  ama  kasıtlı  olarak,  ilk  anlama  gelecek  bir 
söyleyişle  olmayacak  bir  şey  sormuştur.
4)  Aynı  bir  nesneyi  olumlu  ve  olumsuz  — çelişkili— 
önermeler  ile  tanımlayarak  çözümü  güçleştiren 
bilmeceler:  Soluğu  var  cam  yok,  kaburgası  var 
kanı  yok  (çözümü:  körük);  karşıdan  baktım  bir 
çok,  yanına  vardım  hiç  yok  (çözümü:  bir  yere 
konmuş  kuşlar).
S ora 
5 7 :  İçerikleri  bakımından  bilmecenin  çe­
şitlenmeleri  nasıl  olur?
Bir  bilmecenin  içeriğinden  onun  konusunu,  yani  bil­
mece  ile  sorulan  sorunun  çözümü  olan  nesneyi,  olayı  ya 
da  kavramı  anlıyoruz.  Bilmece  kitapları  çoğu  kez  bu  ko­
nulara  göre  bir  sıralama  gözetirler,  ya  da,  bilmece  me­
tinlerini  başka  bir  düzene  uyarak  sıralayıp  sona  ekle­
dikleri  dizinde  konuları  (yani  çözümleri)  alfabe  sırasıyle 
dizerler.
Bilmeceler  insan,  hayvan,  bitki,  cansız  maddeler,  ta ­
biat  olayları  ve  öğeleri  gibi  somut  nesnelerden  tutun  da, 
akıl,  uyku,  rüya,  v.b.  gibi  soyut  kavramlara  kadar  çok 
çeşitli  konulan  kapsar. 
(Soyut  konular  göze  çarpacak 
kadar  azınlıktadır.)  Ayrıca,  örneğin  bir  nesnenin  de­
ğişik  halleri,  insanın  çeşitli  uzuvları,  alfabenin  ayrı  harf­
leri.  v.b.  gibi  ayrıntıların  bilinmesini  isteyerek 
çözümle­
ri  güçleştirmeyi  ararlar. 
Kimi  kez  de  bir  tek  bilmece 
içinde  birkaç  soru  vardır;  çözümü  bulma  durumunda  olan 
kişi  bir  tek  karşılık  düşünürse  şaşıracaktır.  Bütün  bu  çe­
şitlere  birkaç  örnek  verelim:
1)  Alfabenin  belli  harflerinin 
ya  da  işaretlerinin
121

---

bulunmasını  isteyen  bilmecelerin  çoğunluğu  arap  harfle­
rine  değgindir:  Bende  var,  sende  var,  âlemde  yok,  âdemde 
yok)  çözümü:  arap  alfabesinde  «b»,  «n»  harflerinde  bu­
lunan,  âlem  ve  âdem  kelimelerinin  hiçbirinde  bulunma­
yan  nokta).  —   Hem  arap,  hem  de  lâtin  alfabesinin  harf 
lerine  uyan  bir  örnek:  Bana  değer,  sana  değmez;  babaya 
değer,  anaya  değmez  (çözümü:  bir  yanda  bana  ve  baba 
kelimelerindeki  dudak  harfi,  «b»,  öte  yanda  da  bu  sesler­
den  yoksun  olan  sana  ve  ana  kelimeleri).  —   1928'den 
sonra  yalnız  yeni  türk  alfabesi  ile  çözümlenebilen  bil­
meceler  de  türemiştir:  İstanbul’da  bir  tane,  İzmir'de  iki 
tane,  Sivrihisar’da  pek  çok,  Almanya'da  hiç  yok  (çözümü: 
«i»  harfi).
2)  Bir  bilmecede  birkaç  nesneye  değgin  soru  bulu­
nan  tiplere  örnekler:  Tarlası  beyaz,  tohumu  siyah,  elle  di­
kilir,  dille  biçilir  (çözümü:  kâğıt,  mürekkep,  yazı,  oku­
ma).  Gökten  bir  karpuz  indirmişler, 
on  iki  dilime  böl­
müşler,  on  birini  yemişler,  birini  haram  demişler  (çözü­
mü:  yıl,  12  ay,  ramazan  dışında  11  ay,  ramazan  ayı).
3) 
İnsan  vücudunun  çeşitli  yerleri,  çözümün  bulun­
masını  güçleştirmek  için,  karikatürümsü  bir  anlatımla  ta­
nımlanır: 
Yedi  delikli  tokmak. 
Bunu  bilmeyen  ahmak 
(çözümü:  baş;  yedi  delik:  2  göz,  2  burun  deliği,  2  kulak,
1  ağız).
4)  Soyut  bir  kavramı  tanımlayan 
bilmecelere  ör­
nek:  Şıpıl  şıpıl  sudan  geçtim,  şıpırtısını  duymadım.  Yeşil 
çimen  üstünde  kumaş  biçtim,  kırpıntısını  bulmadım  (çö­
zümü:  rüya).
Soru  5 8 :  Bilmecenin  bir eğlence  aracı olmaktan 
başka  anlamı  var mıdır?
Bize  bugün  bir  oyun,  bir  eğlence  aracı  gibi  gelen  bil­
122

---

mecenin  eski  çağlarda  çok  daha  ciddî  görevleri,  ve  toplu­
mun  yaşamında  özel  bir  önemi  vardı. 
Bu  niteliklerinin 
izlerini  onlar  bugünkü  aşamalarında  da,  metinlerde  olsun, 
söyleşme  geleneğinde  olsun,  saklamışlardır.  Birkaç  ör­
nekle  bu  olguyu  belirtelim  :
Bilmeceyi  çözmeyi  başaramayan,  yarışmadaki  has- 
mına  «şakadan»  bir  bağışta  bulunmak  zorundadır:  Cen­
netin  anahtarı,  Kâ’be,  büyük  bir  şehir...  gibi;  bu  bağış­
lar  üzerinde  hki  tarafın  uzun  uzun  tartışmaları  da  gelene­
ğin  bir  kuralıdır.  Bilmeyen  tarafa,  tekerlemeler  biçimin­
de  yerici  sözler  söylemek,  vücudunun  bir  tarafını  çe­
kişe  çekişe  satışa  çrkarmak,  v.b.  cezalar  uygulanır.  Bu­
gün  bilmece  metinlerinin  içinde  rastladığımız 
«ya  bunu 
bileceksin,  ya  bu  gece  öleceksin»  gibi  tehditli  sözler  de 
bilmecelerin  eskiden  sade  şaka,  oyun  sayılmadığını  ha­
tırlatan  kalıntılar  olsa  gerek.  Eski  hikâye  ve  menkabele- 
rin  anlattığı  kimi  sınamalar  günümüzdeki  bilmeceleri  ha­
tırlatır:  Belkıs'ın,  Süleyman  Peygamber'e, 
Sfenks'in  Oi- 
dipos'a,  Bâbil  ve  Mısır  hükümdarlarının  birbirlerine  sor­
dukları  muammalar  gibi... 
Bilmecelerin  bu  çok  eski  bi­
çimleri  silâhlı  savaşların  yerini  söz  ve  bilgi  yarışmala-. 
rının  alması,  ve  bu  yoldan,  kan  dökmeksizin  iki  taraf 
arasındaki 
anlaşmazlığın  çözümlenmesi  için  başvurulan 
araçlar  idi.  Masallarda  bunları  ansıtan  örnekler  buluruz: 
kahraman,  bir  Dev’in,  ya  da  başka  bir  olağan-üstü  ya­
ratığın  bilmecemsi  sorularına  doğru  karşılık  vermekle 
ölümden  kurtulur.  Yine  kimi  masallarda  rastlanan  bir  mo­
tif  vardır:  Padişah  kızı,  kendisiyle  evlenmek  isteyen  de­
likanlılara,  bir  bilmecenin  çözümü  şartını  koşmuştur;  ba­
şarısızlık  adayların  ölümleriyle  — ya  da  ağır  cezalanma- 
lariyle—   sonuçlanır.  Bu  masal  motifi  ile  ilişkisi  düşünü­
lebilecek  bir  oyun  göreneğine  Anadolu'nun  bazı  bölgele­
rinin  düğün  törenlerinde  rastlıyoruz;  bunlarda  bilmece,  oğ­
lan  tarafıyla 
kız  tarafının,  bir  çeşit  savaş  taklidi  olan
123

---