Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav
Yüklə 4,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
efsaneler bölümünde ancak bunlar gibi «temel düşünce leri» ile insan-Tanrı ilişkilerini, ve dinlerin kendilerine özgü çeşitli sorunlarını ön plana koyan ürünleri kümelen dirip incelemek gerekir. Bazı anlatılarda dinlik düşüncenin mi, yoksa başka türden bir sorunun mu üstün çıktığını kestirmek güçtür. Örneğin, Ömer Seyfeddin'in bir hikâyesine de konu olan «Ali Yoz'un kavağı» efsanesi: Bir haydut pek çok can lara kıydıktan sonra tövbekâr olmuştur. Yol üstünde bir konak yaptırmıştır. Her geçene sofrasında yedirip içi rirse Tanrının affına uğrayacağı kendisine haber veril miş. Günahlarının bağışlandığını da, diktiği kuru b ir ka vak daimin yeşermesinden anlayacaktır. Bir gün konağı na inmek istemeyen bir atlıyı kızıp öldürür, ve şaşarak görür ki kuru kavak dalı yeşermiştir: çünkü öldürdüğü adam suçsuz bir kadının şerefini lekeleyecek bir işle gö revliymiş.— Bu efsaneyi, «haydutları, ilk bakışta cani lik ve günah sayılan işlerine göre yargılamak yanlış okır» düşüncesini izleyerek bir yere yerleştirmek gerekirse ta rihlik efsanelerin «haydutlar» bölümüne, ama «günah kavrammın tanımlanmasında izâfîlrk» düşüncesinden yü rüyerek de «dinlik efsaneler» arasında yerleştirmek ge rekir. Bu son örnekte, görülüyor ki, her iki düşünce de aynı ağırlıktadır. Soru 54 : Efsanelerin, halkbiliminin konusu olan nitelikleri içinde ve dışında özel önem leri vat mıdır? Efsaneler halkın çaresizliklerini, umutlarını, özlem lerini, dünya görüşlerini bütün öteki halkedebiyatı türle rinden daha keskin belirtirler; çünkü inanış konuşudur lar büyük bir bölüğiyle. Onları saçmadır, akıl-dışıdır, di 116 ye küçümsemek, zararlıdır diye afaroz etmek yersiz bir davranış olur. Aydın kişilerin böylesine bir tutumu halkı anlama, onunla işbirliği yapma çabasına engeller çıkar maktan başka bir sonuç vermez. Efsanelerin inanç ko nusu olanları ancak o inançların sürüp gitmesini sağla yan şartlarla birlikte ortadan kalkacaktır. O şartları or tadan kaldırmadan efsanelerin saçmalığı, zararlılığı üze rinde durmanın bir faydası yoktur. Kaldı ki efsanelerin bir bölüğü, halk onlara inanmaz olduktan sonra da yaşayacaktır. Yukarda bu çeşitten olanlara değindik, bir bölük efsanelerin gerçekliğine Ino- non çevrelerde, ikinci bir bölükten efsanelerin, onlara »nanılmadan da, ve bambaşka bir anlam içinde, anlatıla sürdüklerini gösterdik. Bu son aşamadaki efsaneler artık inanç konusu olarak değil, tıpkı masallarda olduğu gibi, birer imge, birer anlatım aracı olarak dinleyenleri duy gulandırıyor; günün birinde, öteki soydan olanlar da ay nı aşamaya ulaşacaklardır. Efsaneler, bu son değindiğimiz nitelikleriyle, çağdaş sanatlara: resme, şiire, tiyatroya, sinemaya konu kayna ğı olurlar; yeter ki bu çeşitli alanların yaratıcı sanatçı ları, efsanelerin anlam yüklü, renkli, duygulu içeriklerinin aracılığı ile günümüzün sorunlarını dile getirmek ve onla ra çağdaş anlatım biçimlerini giydirmek gücünü göstere bilsinler. 117 ALTINCI BÖLÜM BİLMECE Soru 5 5 : Bilmece hanği nitelikleriyle halkede- biyatı türü değerini taştr? Bilmece ilk bakışta bir «oyun» türü sanılır; nitekim bilmeceli oyun çeşitleri vardır. Ama, bilmeceyi bu oyun lardan ayırd eden nitelik «soru» bölümünün olduğu gibi söylenmesi gereken bir söz kalıbı, karşılığının da tartışıl madan önceden kabul edilmiş belli brr şey oluşudur. Bil mece söyleşenler bir türlü bilgi yarışına girişirler; belle ğinde daha çok sayıda, kusursuz söyleyebileceği bilme ce metni ve sorulabilecek bilmecelerin çözümünü bulun duran kazanacaktır. — Bilmeceli oyunlarda ise, gerek so ruda, gerek çözümde oyuncular daha serbesttirler; hazır, kalıplaşmış soru ve çözümlere bağlı kalmazlar. Bilmecelerde sorular hem biçim, hem de deyişleriyle özenilerek meydana gelmiş, özleştirilmiş söz yaratmala rıdır; şiire özgü çağrışımlı anlatımlar onların oldukları g i bi, bozulmadan saklanmasını gerektirir; herhangi bir sa nat yaratması için duyulan bir türlü saygı onları rast- gele yozlaştırılmaktan korur. İşte bilmece bu nitelikle riyle bir halkedebiyatı türü değeri taşır. Başka halkedebiyatı ürünleri gibi bilmeceler de böl geden bölgeye, ülkeden ülkeye, çağdan çağa yayılıp da 118 ğılırlar. Bu bakımdan milletlerin, ya da daha küçük İn san topluluklarının kültür alış-verişlerini incelemekte ya rarlı gereçlerdir. Soru 5 6 : Bilmecenin biçim bakımından çeşitlen nelerdir? Düz sözle de, şiir biçimlerinin gerektirdiği ölçü ve uyak öğelerinden yararlanarak da söylenmiş bilmeceler vardır. En kısa ve yalın nesirli biçime örneği iki kelime- cikten meydana gelmiş şu bilmece verir: Ev gömleği (çö zümü: kireç badana). — Bilmecenin kelime sayısı arttık ça, nesirli de olsa, şiir dilinin ölçü, baş ve iç uyak, v.b. öğeleri metinde yer almaya başlarlar. Tüm nazımlı bil meceler çoğu kez 7 ve 8 heceli dizelerden meydana gelir ler; uyak şemaları iki dizelilerde a a, üçlülerde a a a ya da a o b, dörtlülerde mâni biçimine uygun olarak a a b a, daha çok dizelilerde ikişer ikişer uyaklı: a a b b c c... biçiminde olur. Uyak düzeninde bu kurallara uymayan bilmecelere de rastlanır. Söyleniş özelliklerine göre bilmeceler şöyle kümele nir: 1) Başlangıçları kalıplaşmış olanlar: a) metel metel; mesel mesel; bilmece bildirmece; tap tapmaca, (tap— : bulmak) gibi türün adı anılarak başlayanlar, b) benim bir oğlum var; benim bir kızım var sözleriyle başlayanlar (oğul, kız bulunması gereken nesneye işarettir). c) bir acâyip nesne gördüm diye başlayanlar (bu rada bilmeceyi soran, herkesçe bilinen bir nes nenin bilmece metninde olağanüstü, garip, acâyip niteliklerle tanımlanacağını haber ver mek ister) , 119 Yüklə 4,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|