Ъянуби азярбайъанда милли – демократик щярякат

18
isə 25849 nəfər oxucu, o cümlədən 8679 azərbaycanlı gəlmişdi. Xalq arasında
"Nərimanovun qiraətxanası" adını almış bu kitabxananın kitab fondu müxtəlif dillərdə
olan ədəbiyyatdan ibarət idi. Müvafiq olaraq onun oxucularının tərkibi də beynəlmiləl
idi. Azərbaycanın bütün tarixi ərzində ilk dəfə olaraq azərbaycanlı  əhalinin savadlı
hissəsi minimum giriş haqqı (1-2 qəpik) müqabilində istədiyi ədəbiyyatdan istifadə
etmək imkanı  əldə etdi. Tez bir zamanda mütərəqqi Azərbaycan ziyalılarının geniş
dairəsini ətrafında birləşdirən qiraətxana "Ziyankar" (yəni hökumət əleyhinə)
istiqamətində fəaliyyət göstərdiyindən, qubernatorun hökmü ilə 1898-ci ildə bağlandı.
Digər Azərbaycan kitabxanası 1897-ci ildə Bakıda doktor Əbdülxalıq Axundov,
S.Qəniyev və b. tərəfindən yaradıldı, lakin o, azömürlü oldu.
1896-cı ildə Rus texniki Cəmiyyətinin Bakı  şöbəsi fəhlələr üçün Qaraşəhərdə
(Azərbaycanda ilk pulsuz kitabxana-qiraətxana), sonra isə Balaxanı (1897-ci ildə),
Ağşəhər və Bibiheybətdə də (1900-cü ildə) pulsuz kitabxana-qiraətxanalar açdı. Bu
kitabxanalar fəhlələr arasında maarifin yayılmasında az iş görməmiş bakılı mühəndis A.
S. Doroşenkonun adı ilə adlandırıldı.
1898-ci ildə Neft sənayeçiləri qurultayının Sabunçudakı xəstəxanası nəzdində
kiçik kitabxana açıldı. Bakıda və b. yerlərdə də bir sıra kiçik kitabxana və qiraətxanalar
mövcud idi, lakin möhkəm maddi bazanın olmaması üzündən onların ömrü qısa oldu.
Kitabxanaların sayının artması və təhsil müəssisələri şəbəkəsinin genişlənməsi
kitab ticarəti və nəşriyyat işinin inkişafını  şərtləndirirdi. 1895-ci ildə təkcə Bakıda 14
kitab mağazası və dükanı vardı. XIX yüzilliyin ikinci yarısında Azərbaycanda orta və
ibtidai, o cümlədən peşə-texniki, rus-tatar məktəbləri və mədəni-maarif müəssisələri
şəbəkəsinin müstəmləkəçilik məhdudluğuna baxmayaraq, yeni sosial-iqtisadi inkişafın
təsiri altında genişlənməsi qanunauyğun hadisə idi. Bu məktəblər və kitabxanalar
Azərbaycan cəmiyyətinin aşağı təbəqələrini müsəlman-türk mədəniyyətinə cəlb
etməklə, onlarda milli özünüdərketmə hissinin oyanması əsaslarını da qoyurdu.

---

1
MÖVZU:Azərbaycan XX yuzilliyin əvvəllərində(1900-1918)
PLAN:
1.XX əsrin başlanğicinda Şimali Azərbaycanda sosial-siyasi
vəziyyət
2.Şimali Azərbaycan 1905-1907 –ci illər inqilabi
dövrundə.1905-1906-ci illər”erməni-musəlman”davasi-
səbəbləri,gedişi və nəticələri
3.Şimali Azərbaycanda Milli demokratik-hərəkat.Siyasi
partiya və təşkilatlarin yaranmasi
4.Azərbaycan deputatlarinin Rusiyanin Dövlət Dumalarinda
fəaliyyəti
5.Yeni aqrar islahatlar,1912-1913-cu ullər aqrar qanunlari
6.Şimali Azərbaycanin Rusiya imperiyasi tərkibində I dunya
muharibəsinə cəlb edilməsi.Muharibənin Azərbaycan
iqtisadiyyatina təsiri
7.1917-ci il fevral inqilabindan sonra Şimali Azərbaycanda
ictimai-siyasi vəziyyət
8.1917-ci il oktyabr çevrilişi və Şimali Azərbaycana
təsiri.Zaqafqaziya komisarliğinin və Zaqafqaziya seyminin
yaradilmasi

---

2
9.Bakı Sovetinin erməni-daşnak siyasəti.Bakida 1918-ci ilin
mart soyqrimi.Azərbaycan qəzalarinda soyqirim siyasətinin
həyata kecirilməsi
ƏDƏBİYYAT:
1.Azərbaycan tarixi VII cilddə V cild Bakı 2007
2.XX əsr Azərbaycan tarixi II hissə Bakı 2009
3.M.S.Ordubadi “Qanlı illər” Bakı 1994
4.Nəsiman Yaqublu”M.Ə.Rəsulzadə” Bakı 1996
Полисин тязйигини эцъляндирмяк цчцн Гафгазын идаря
системиндя дяйишиклик едилди
. 
Февралын
 26-
да яввялляр ляьв
едилмиш ъанишинлик бярпа олунду
. 
Воронтсов
 – 
Дашков ъанишин
тяйин едилди
. 
Бакыда щярби губернатор вязифяси тясис
олунду
. 
Бакы шящяри вя Бакы губернийасы яразисиндя щярби
вязиййят елан едилди
.
1905-
ъи  илдя  ингилабын  йцксялдийи  дюврдя  Думайа
сечкиляр  кечирмяк  щаггында  ганун  верилди
. 1906-
ъы  илин
майында  Думайа  сечкиляр  башланды
. 
Азярбайъанын  эюркямли
иътимаи-сийаси  хадимляриндян  И.Зийадханов
, 
Я.М.Топчубашов
,
М.Ялийев
, 
Я.Мурадханов
, 
Я.Хасмяммядов  биринъи  Думайа
депутат  сечилдиляр
. 
Думада  мцсялман  фраксийасына  эюркямли
щцгугшцнас Я.М.Топчубашов сядр сечилди
. 
Лакин биринъи Дума
1906-
ъы илин ийулунда чар тяряфиндян бурахылды
.
Биринъи  Дума  бурахылан  кими  депутатлардан  бир  групу
,
о 
ъцмлядян 
Я.М.Топчубашов 
вя 
И.Зийадханов
, 
Выборг
мцраъиятнамясини  имзаладылар
. 
Гязяблянмиш  чарп  мцраъияти
имзалайанлары  депутат  олмаг  щцгугундан  мящрум  етди  вя  щяр
бири
 3 
айлыг щябся алынды
. 1906-
ъы илин сону
 – 1907-
ъи илин

---

3
яввялиндя  Азярбайъанда  икинъи  Дювлят  Думасына  сечкиляр
кечирилди
. 
Икинъи  Думайа  Азярбайъандан  Фятялихан  Хойски
,
Хялил  бяй  Хасмяммядов
, 
Исмайыл  Таьыйев
, 
Мустафа  Мащмудов
,
Зейнал Зейналов депутат сечилдиляр
. 1907-
ъи ил февралын
 20-
дя ЫЫ Дума ачылды
. 
Думадакы азярбайъанлы депутатлар ясасян
мцсялман 
фраксийасына 
дахил 
олмушдулар 
вя 
кадет
партийасынын мювгейини мцдафия едирдиляр
.
Мцсялман 
фраксийасынын 
Я.М.Топчубашов 
тяряфиндян
щазырланмыш програмы айрыъа китабча щалында чап едилмишди
.
Икинъи Думанын тяркиби щюкумятин цряйинъя дейилди
. 
Она эюря
дя
 1907-
ъи  ил  ийунун
 3-
дя  щюкумят  дювлят  чеврилиши  едяряк
Думаны говду
. 
Сосиал
 – 
демократ фраксийасынын цзвляри щябс
едилди вя ЫЫЫ Думайа сечкиляр щаггында йени ганун верилди
.
Йени  сечки  гануну  сон  дяряъя  мцстямлякячи  характер
дшыйырды
. 
Гафгаз
, 
Орта  Асийа  вя  Сибир  халглары  сийаси
ъящятдян
 «
гейри
 – 
йеткин
» 
щесаб едилдиляр вя онларын сечки
щцгуглары  хейли  мящдудлашдырылды
. 
Ъянуби  Гафгаза  верилян
депутат йерялринин сайы бир нечя дяфя азалдылды
.
Азярбайъандан  ЫЫЫ  Думайа  йалныз  эюркямли  щцгугшцнас
Хялил бяй Хасмяммядов сечилди
.
Думада  тяк  олдуьуна  бахмайараг
, 
Хялил  бяй  юз  цзяриня
дцшян  вязифяляри  чох  бюйцк  мясулиййят  вя  пешякарлыгла
йериня йетирирди
. 
Цч ийун чеврилишиндян сонра Азярбайъанын
щяр  йериндя
, 
хцсусиля  Бакыда  ингилаби  щярякатын  яввялки
щяраряти  галмагда  иди
. 
Ийунун
 8-
дя  мядян
 – 
завод
комиссийаларынын  цмуми  йыьынъаьында  тятил  етмяк  цчцн
тялябляр щазырланды
.
1912-
ъи  илдя  дюрдцнъц  Дювлят  Думасына  сечкиляр
кечирирди
. 
Азярбайъандан  вякил  Мяммядйусиф  Ъяфяров  Дювлят
Думасына депутат сечилди
. 
О
, 
Думадакы чыхышларындан бириндя
эюстярди ки
, 
милли зцлм щеч вахт индики мигйасда олмамыш вя

---