Yenġ-eflatunculuğun tasavvufa etkġlerġ

 
 
86
 
 
yayılmasında  biri  dikey,  öteki  yatay  olmak  üzere  nurun  iki  tür  hareketi  söz 
konusudur.
178
 İnsan beden karanlığından kurtuldukça Allah‘a olan meyli artar.
179
 
Ayrıca  bu  anlayışına  göre,  var  olan  her  şey,  nur‘un  yayılması  şeklinde 
ortaya  çıkar  ve  varlık  bu  nur  olduğu  sürece  vardır.  Nur‘un  olmaması  yokluktur. 
Karanlık, cisimlik demektir. Bu da yokluğun alâmetidir.
180
 
İşrâkilik‘te ontik varlığın yorumu Fârâbî ve İbn Sînâ'nm sudûr teorisindeki 
hiyerarşik sistemle açıklanır. Ancak oradaki akılların yerini İşrâkilik‘te nurlar almış, 
sudûr  da  işrâk  diye  adlandırılmıştır.  Buna  göre  nurlar  hiyerarşisinin  başında  bütün 
aşağı nurlar zincirinin kaynağı olan nurlar nuru Allah bulunur. Mutlak anlamda bir 
olan  nurlar  nurundan  bir  tek  şey  çıkar  ki  o  da  ilk  nurdur.  Meleklerin  reisi  olan  ve 
Behmen  diye  adlandırılan  bu  ilk  nur,  kaynağından  sadece  kemalinin  derecesi 
bakımından ayrılır. İlk nur çift karakterlidir; nurlar nuruna en yakın nur olduğu için 
zengin  ve  yetkin,  özü  itibariyle  de  fakir  ve  eksik  sayılır.  İlk  nur  kaynağını  idrâk 
etmekle  ondan  ikinci  nur,  fakirliğini  idrak  etmekle  de  en  yüksek  berzah 
(Meşşâîler‘de  en  dıştaki  felek)  denilen  ilk  gölge  meydana  gelir.  Gerçekte  bütün 
varlık nurlar nurunun gölgesi (eseri) sayılır. Böylece her nur bir nuru ve bir berzahı 
yani  feleği  meydana  getirmek  üzere  işrâk  devam  eder.  Meşşâîler‘de  sudûr  onuncu 
akıl (faal akıl) ve dokuzuncu felekte son bulduğu halde İşrâkilik‘te nurların sonsuza 
kadar devam ettiği düşünülür.
 
 Sühreverdî, ulvî âlemle süflî âlem (fizikî âlem) arasına 
―berzah‖  adını  verdiği  aracı  bir  âlem  koyar  ki  bu  Eflâtun‘un  matematik  idealanna 
tekabül  etmektedir.  Nitekim  Sühreverdî,  bazan  bunu  muallak  örnekler
 
adıyla  anar. 
                                                           
178
 Kaya, a.y. 
179
  Bolay, a.g.e., s.121. 
180
 Yazıcı, a.g.e., s.36. 

---

 
 
87
 
 
Nurlar  nurundan  taşıp  yayılan  bu  nur  tabakalarının  oluşturduğu  kâinat  nurlar  nuru 
gibi ezelîdir. İşrâkîliğin varlığı nurlar hiyerarşisi veya nur tabakaları şeklinde tasvir 
etmesi son tahlilde kâinatın akıllı, dinamik ve sonsuz hareket eden muazzam bir kitle 
olduğu izlenimini vermektedir. Bu nûrânî birliğin vahdet-i vücûd diye adlandırılması 
akla pek uzak gelmemektedir.
181
 
Sühreverdî Yeni-Eflatuncu ekolün sudûr anlayaşından oldukça etkilenmiştir. 
O, öz olarak, kendi  nur felsefesinde  İslâmi  bir anlayışı ifade etmiş  olsa da şekil ve 
yöntem olarak,  Yeni-Eflatuncu sisteme uygun davranmıştır.
182
  
İşrâkilik‘te nübüvvet,  genellikle peygamberlerin keşf ve müşahede  yoluyla 
nurun  kaynağından  bilgi  alması  olarak  anlaşılır.  Onlara  göre  müteellih  hakîm  feyz 
yoluyla  nûrü‘l-envârdan  marifet  alır  ve  bunu  çevresindekilere  yansıtır.  İlâhî 
kaynaktan  bilgi  almak  süreklidir.  Bu  kaynaktan  en  üst  düzeyde  bilgi  alan  insan 
Allah‘ın yeryüzündeki halifesidir. Buna kutub da denir. Kutub bazan gizli de olabilir. 
Sühreverdî ve İbn Seb‘în‘in bu konudaki ifadelerinden nübüvvetin kesintisiz olarak 
devam  ettiği  ve  nebî  olmanın  mümkün  olduğu  gibi  bir  anlam  çıkaranlar  olmuştur. 
Nitekim  İbn  Teymiyye  bu  iki  İşrâki  hâkimin  peygamber  olmaya  heveslendiklerini 
ileri  sürer.  Ancak  Ebü‘1-Vefâ  et-Teftâzânî‘ye  göre  bu  itham  isabetli  değildir.  Zira 
her  iki  filozof  da  Hz.  Muhammed‘in  son  peygamber  olduğunu  kabul  etmiş,  fakat 
konuya  Allah'ın  kudreti  açısından  bakılınca  teorik  olarak  belirtilen  fikirlerin 
imkânsız olmadığını anlatmak istemiştir.
183
 
Mistik, gnostîk ve gizemli olan her düşünce tarzının insanlara cazip geldiği 
                                                           
181
 Kaya,  ―İşrâkıyye‖, s.437. 
182
 Yazıcı, a.g.e., s.32. 
183
 Kaya, a.y. 

---

 
 
88
 
 
bilinen bir gerçektir. İşrâkilik de özünde bu nitelikleri barındırdığından özellikle sûfî 
ve  Şiî  çevrelerde  büyük  ilgi  uyandırmıştır;  günümüzde  de  hâlâ  canlı  bir  düşünce 
akımı  olarak  varlığını  sürdürmektedir.  XII.  yüzyıldan  itibaren  Meşşâî  felsefenin 
zayıflaması üzerine onun yerini büyük ölçüde İşrâkîlik  almış ve bu teosofik felsefe 
İbn Arabî‘nin beslendiği başlıca kaynaklardan biri olmuştur.
184
 
Bu konuya tasavvuf açısından bakılması gerekirse;
 
Fârâbî,  İbn  Sînâ  ve  İhvân-ı  Safâ‘da  mevcut  olan  İşrâki  eğilimlerin 
Sühreverdî  tarafından  tasavvufa  sokulması,  Sühreverdî  dönemi  ve  sonrasında  terim 
olarak  değilse  bile  kavram  olarak  mutasavvıfların  bu  hususa  ilgi  duymasına  sebep 
olmuştur.  Öte  yandan  İbn  Arabî  ve  takipçileri  işrâk  felsefesini  oldukça  ayrıntılı  bir 
şekilde ele almışlar ve bunu vahdet-i vücûdla bütünleştirmişlerdir. Esasen onlara bu 
yolu açan, özellikle Mişkâtü‘l-envâr‘da ışık ve karanlığı (nur- zulmet) esas alarak bir 
bilgi ve varlık anlayışı ortaya koymaya çalışan Gazâlî olmuştur.
185
 
İşrâkilik Gazâlî'den önce de İbn Sînâ tarafından Hay b. Yakzân, Selâmân ve 
Ebsâl,  et-Tayr,  el-‗Işk,  el-Kaşîdetü‘l-‗ayniyye  ve  el-Hikmetü‘1-meşrikıyye  gibi 
eserlerde ele alındığı  gibi  İbn Sînâ‘nın  bu eserlerdeki  fikirleri Gazâlî  ve  Sühreverdî 
ile  birlikte  Sühreverdî‘nin  çağdaşı  olan  İbn  Tufeyl‘i  de  etkilemiştir.  İbn  Tufeyl‘in 
Hay b. Yakzân adlı felsefî romanında bu etki ve İşrâki temayül açık olarak görülür. 
İşrâkiyye  hareketi  ve  hikmet-i  meşrikıyye  Sühreverdî‘den  sonraki 
                                                           
184
 Kaya, a.y. 
185
 Süleyman Uludağ,  “Tasavvuf”, T.D.V.  İslâm Ansiklopedisi, İstanbul  2001, Cilt, 
23., s.438. 
 
 

---