82
olundu və 1000 frank yol xərc i ayrıldı (ba x Xaricə təhsil almağa göndərilən azərbaycanh tələbələr haqqında
qərar). Dövlət hesabına təhsil alacaq tə ləbələr ali məktəbi bit ir-dikdən sonra dörd il icbari qaydada Azərbaycan Hö ku mə-
tinin təyinatma əsasən göndərild iyi yerdə işlə mə li idilər.
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin xa lq maa rifı sahə-sində həyata keçirdiy i mühü m tədbirlə rden biri də ibtida i
təhsil müəssisələri şəbəkəsini genişləndirme k id i. İbtida i məktəbi qurtaran şagird lər təhsillə rin i ali-ibtidai və orta təhsil
mə ktəblərində davam etdirə bilərdilər. Tə kcə 1919 ildə Aze rbaycanda dövlət hesabına 15 a li-ibtidai mə ktəb fəaliyyət
göstərirdi.
Yaşlılar aras mda savadsızhğın ləğv edilməsi də A zər-baycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mətin in həyata keçirdiy i
mühü m tədbirlərdən id i. 1919 il sentyabrın 15-dən etibarən Bakı, Gəncə, Şuşa, Nuxa, Zaqatala və Qazaxda yaşlılar üçün
Azərbaycan dilini öyrədən kurslar aç ıldı. Bu kursla r üç bölməyə aynhrdı. Birinc i bölmə Azə rbaycan dilini və ya z-mağı
tama milə bilməyənlər, ikinci bölmə dili b ilib ya zmağı b ilməyənlər, üçüncü bölmə isə dili ve yazmağı bilib, xüsusi
termin ləri, A zərbaycan dilində dərs demək üsulları və vasi-tələ rin i öyrən mək istəyənlər üçün idi. Bu kursla rla yanaşı,
Bakıda Parlamentin ü zvü Abdulla bəy Əfəndizadənin reh-bərliy i
ilə milli məktəblə r üçün xüsusi müdərris kursları açıldı. Bu
kurslarda, əsasən, Azərbaycan dilinin tədrisi qay-daları
öyrədilirdi.
Bakıda birinci realnı məktəbin binasmda açılan kurslara
Bakı müəllimlər seminariyasmın direktoru Rəşid bəy Əfən-
diyev rəhbərlik ed ird i. Sultan məcid Qənizadə və bir neçə
Parla ment üzvünün iştirakı ilə 1919 il sentyabrın 17-də
Bakıda açılan kurslarm 500 nəfərə qədər müdavimi vard ı ki,
onların da ço xu nazirliklərin və digər Höku mət idarələ-rinin
əməkdaşları id i.
1919 ilin noyabnndan Bakıda azərbaycanlı fəhlələr
üçün xüsusi texn iki axşam kursları açıld ı. Kursların təşki-lində
onun müdiri mühəndis-texn ik Əliheydər Babayev xü-susi fəallıq
göstərmişdi. Xalq Maarifı Nazirliyi kursun işlə-rinə yaxından
kö mək göstərirdi. Nazirlik ölkədə xalq ma-arifmin inkişafma
dair geniş tədbirlər plam hazırlamışdı. Höku mət bu plam
bəyənmiş və həyata keçirilməsinə ra zılıq vermişdi. He min plana əsasən, təhsil almaq üçün maddi im-kanı olmayan 650
şagirdə təqaüd təyin olunması, Bakıda
83
qızlar üçün 25 nəfərlik pansionatın təşkili, Xalq Maarifı Nazirliyi nəzdində pedaqoji və elmi-bədii jurnalların nəşr
edilməsi, Gəncə, Qa za x, Şuşa və Nu xada kişi, Bakı, Nu xa və Gəncədə isə ikiillik qadın kurslannın aç ılması, xaricdən
gətirilən tədris-çap mehsullarmın gö mrük xərc lərindən azad olun ması və s. nə zərdə tutulmuşdu.
Cü mhuriyyət dövründə xalq maarifinin in kişafı ilə bağlı görülən mühü m tədbirlərlə yanaşı, maarifi və milli mədə-
niyyəti təbliğ edən və yayan cəmiyyətlərin, xeyriyyəçi təş-kilat ların, ittifaqla rın fea liyyəti də geniş vüsət almışdı. Xa lqın
maa riflənməsi yolunda fəaliyyət göstərən bütün bu qurumlar milli ö zünüdərkin d irçə ldilməsi yönümündə mədəni-maa rif
tədbirləri həyata keç irirdilər. 1919 ildə Bakıda Müsəlman Şərqini öyrənən cəmiyyət təsis edilmişdi. Ba kı Universitetinin
nəzdində yaradılmış həmin cə miyyet Azərbaycan tarixini, ədəbiyyat və mədəniyyətini öyrunmək və təbliğ et mək sahesində
xeyli iş görmüşdü. Xalq m qədim dövr mədəniyyətini araşdırmaq məqsədilə 1920 ilin əvvəl-lərində Xalq Maarifı
Nazirliyində arxeologiya şöbəsi yara-dılmışdı. " Yaşıl qələ m" ədəbi birliyi, İsla m incəsənətini və mədəniyyətini mühafızə
cəmiyyəti, "Türk ocağı" və s. cəmiyyətlər də fəa liyyət göstərirdi.
Cü mhuriyyət dövründəki milli cəmiyyətlər içərisində 1918 ilin o ktyabrında yaradılmış 'Türk ocağı" mərkəzinin
fəaliyyeti daha əhəmiyyətli olmuşdur. Cə miyyətin əsas məqsədi Azərbaycan və Osman lı türkləri, habelə keç miş Rusiya
imperiyası ərazisində yaşayan türk xalqları arasında mədəni əlaqələri inkişaf etdirmək, onları b ir-b irinə ya-xın laşdırmaq,
qarşıhqlı yardımı daha da möhkəmləndirmək idi.
Cü mhuriyyət Höku məti xalq m milli ənənələr, vətən-pərvərlik ruhunda tərbiyə olunmasmda mühü m rol oynayan
mu zeylə rin, digər maarif və sənət ocaqlarımn aç ılması sahəsində də bir sıra tədbirler həyata keçirmişdi. 1919 ilin
dekabrında "İstiqlal" muzeyinin açılması Azərbaycan mə-dəniyyəti tarixində mühünı hadisə oldu. Burada milli deko-rativ
sənət nümunələri, xa lça və bədii tikmə lər, silah lar, ə lyazmala r, Quranın nadir nüsxə ləri, mü xtəlif mövzu larda qiy mətli
kitablar toplan mışdı. Mu zeyin açılışmın A zərbay-can Parlamentinin fəaliyyətinin bir illiyi gününə - 7 dekabra təsadüf
etməsi də rə mzi məna kəsb edirdi.
Cü mlıuriyyət Höku məti əhalinin maarifiən məsində, elmi b iliklerə yiyələn məsində mühü m ro l oynayan kitab-xana
şəbəkəsinin genişlənməsinə xüsusi diqqət yetirirdi. Bu n ıəqsədlə Bakıda dövlət və kütləvi xalq kitab xanaların ın açılması
haqqmda layihə lər işlənib ha zırlandı.
1919 ildə Ba la xan ı - Sabunçu, Bibiheybət və Ağşəhər fəhlələ ri üçün kitab xanala r açıldı. Hə mkarlar ittifaq larımn
nəzdində kitab xanala r təşkil olunurdu. Bunlardan ən böyü-yü, əsasən, gənclərin və yeniyet mə lərin birləşdiklə ri mət-bəə
işçiləri həmkarlar ittifaq ın m nəzd ində Bakıda (kitab fondu 2000 cild) açıldı.
Azərbaycan dilində ilk böyük kitab xana - Milli kitab-
xananın yaradılması sahesində xeyli iş görüldü. Onu Bakı-n m
mə rkə zi hissəsində açmaq nə zərdə tutulmuşdu. Milli
kitab xanada Azərbaycana aid kitabları, qə zet və jurnalları,
əlyazmaları və d igər qaynaqları toplamaq üçün Höku məı
tərəfindən İstanbul, Qah irə, Beyrut və Avropanm bir sıra
paytaxt şəhərlərinə mütəxəssislər ezam edildi. Bakı Dövlət
Universitetinin təsis olun ması ile ə laqədar burada tələbə