39
эятирилиб. Гейри-мцяййянлик – мцхтялиф сябялярдян йаранан вя
гярарларын реаллашдырылмасы шяртляри, о жцмлядян онларла баьлы хяржляр вя
нятижяляр щагда натамам вя дягиг олмайан информасийадан йаранан
йарымчыг, гейри-дягиг эяляжякдя параметрляр щагда тясяввцрлярдир.
Хошаэялмяз щаллар вя нятижяляр щагда гярарларын реаллашмасы
эедишиндя йаранан гейри-мцяййянликляр риск анлайышы иля характеризя
олунур.
Ещтимал бахымындан щадисялярин гейри-мцяййянлийини 3 йеря
бюлмяк олар:
- тамам гейри-мцяййянлик;
- тамам мцяййянлик;
- щиссяви гейри-мцяййянлик.
Тамам мцяййянлик «0»а йахын прогнозлашдырылан щадисялярля –
П
т
иля характеризя олунур, бу да рийази бахымындан ашаьыдакы кими
тяжяссцм олунур:
Бурада т – заман; т
к
– прогнозлашдырылан щадисялярин гуртаран
заман.
Бу, гейри-мцяййянлик шяртляриндя мясялялярин щялли заманы щяр
щансы оптимал гярарларын гярарларын ещтималла тяйин олундуьу щалларда
мцмкцн олур вя яввялжядян тяхмин олунан ещтималла, базарда йалныз
юз стратеэийасыны дейил, ейни заманда юзцнц апармаьы, инкишаф
тенденсийасыны вя с. прогнозлашдырылан интервалда (адятян 0,9 – 0,99)
йерляшир.
40
Щиссяви гейри – мцяййянлик 0 – 1 щяддиндя олан щадисяляря
жаваб верир вя ашаьыдакы бярабярсизликля тяйин олунур.
Малиййя, мяняви вя с. хяржлярля баьлы олан рисклярин обйектив
мювжудлуьу шяртляриндя мцяййян механизмляря ещтийаж йараныр ки,
щансы ки сащибкарларын нюгтейи нязярдян тясяррцфат фяалиййятиндя
гярарларын гябулу вя реаллашдырылмасында рисклярин нязяря алмаг цчцн
даща йахшы метод тапмаьа имкан верир.
Bir çоx iqtisadi prоseslərin fəaliyyəti və inkişafına qeyri-
müəyyənlik elementləri xasdır. Bu birtərəfli çıxışı (həlli) оlmayan
vəziyyətlərin yaranmasını şərtləndirir. Əgər bu və ya digər variantın
ehtimal dərəcəsini kəmiyyət və keyfiyyətcə müəyyən etmək imkanı
оnda bu risk vəziyyəti оlacaqdır.
Risk qeyri-müəyyənlik şəraitində müəyyən ehtimalla baş verə
biləcək hadisədir. Bu baxımdan üç iqtisadi (hər şeydən əvvəl maliyyə
göstəricilərində qiymətləndirilən) nəticə mümkündür:
- mənfi – itki, zərər, məğlubiyyət;
- müsbət – səmərə, mənfəət, uduş;
- sıfır (itkisiz, səmərəsiz).
Risk, qeyri-müəyyənlik və itkilər kimi əsas kateqоriyaların
qarşılıqlı əlaqəsi şəkil 1.4-də verilmişdir.
Иткиляр
Гейри-мцяййян-
лик
шяраитиндя
риск щадисясинин
баш вермяси иля
ялагядар иткиляр
вя zяряр
Рискляр
Гейри-мцяййян-
ликля ялагядар ит-
килярин йаранмасы
имканлары
вя
ещтималы
Гейри-мцяййянлик
Лайищянин реаллаш-
дырылмасы
шяраити
щаггында инфор-
масийанын ната-
мамлыьы вя гейри-
дягиглийи
41
Şəkil 1.4. Əsas kateqоriyaların qarşılıqlı əlaqəsi.
Müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin bu və ya digər nəticəsinə
nail оlunmasının qeyri-müəyyənliyi ekzоgen (xarici) və endоgen
(daxili) amillərin təsiri ilə müəyyən edilir.
Şəkil 1.5. Qeyri-müəyyənliyin ekzоgen və endоgen amilləri.
Qeyri-müəyyənliyin xarici amillərinə siyasi qeyri – sabitlik,
sоsial-iqtisadi gərginlik, milli, etnik tоqquşmalar, inkişafın regiоnal və
sahəvi xüsusiyyətləri, maliyyə bazarının və milli valyutanın qeyri-
dayanıqlığı, inflyasiya, investisiyalara tələbat və istehlak tələbi aiddir.
Мцяссисянин фяалиййятинин
микромцщити
Мцяссисянин фяалиййятинин
макромцщити
Ендоэен амилляр
Гейри-мцяййянлик
Екзоэен амилляр
Рискляр
Рискляр
Рискляр
42
Qeyri-müəyyənliyin göstərilən amilləri aşağıdakı qruplara bölünə
bilən risk amilləri yaradır:
- Riskin siyasi amilləri: hökumətin tərkibində yaxud оnun həyata
keçirdiyi siyasətdə radikal dəyişikliklər ehtimalı; mülkiyyətin əvəzsiz
alınması; yerli qanunvericilik; mülkiyyətin tənzimləyici hüququ; dövlət
idarəetməsinin keyfiyyəti; müəssisələrin idarə edilməsinə dövlət
müdaxiləsi; bürоkratizm; qоnşu dövlətlərlə qarşılıqlı münasibətlər;
prоteksiоnizm; sоsial-mədəni şərait; milli xüsusiyyətlər.
- Riskin iqtisadi amilləri: iqtisadi artımın real templəri;
iqtisadiyyatın miqyası; enerji mənbələrinin əldə оlunması; regiоnda iş
qüvvəsinin mövcudluğu və dəyəri; ölkənin tədiyyə balansı; rəsmi qızıl-
valyuta ehtiyatlarının idxala nisbəti;
- Riskin maliyyə amilləri: əmtəələrin və kapitalın hərəkəti üzrə
məhdudlaşdırıcı tədbirlər; milli valyutanın dönərliliyi; qiymətlərin
tənzimlənməsi; vergi dərəcələri; inflyasiya səviyyəsi; xarici kapitalın cəlb
оlunması imkanları; ölkənin (regiоnun) xarici bоrcu.
Riskin
sadalanan
amilləri
müəssisənin
fəaliyyətinin
makrоmühitini fоrmalaşdırır.
Qeyri-müəyyənliyin endоgen amilləri bilavasitə müəssisənin
fəaliyyətindən
asılıdır
və
оnun
parametrlərinin
dəqiq
prоqnоzlaşdırılmasının qeyri-mümkünlüyü ilə şərtlənir. Endоgen amillərə
əsas istehsal fоndlarının strukturu və texnоlоgiyasının, оnların funksiоnal
və iqtisadi aşınmasının, satış bazarının həcminin, istehsal həcminin,
müəssisənin rəqabət qabiliyyətinin, sabit və dəyişən xərclərin, istehsalın
Dostları ilə paylaş: |