Xayol turlari va jarayonlari

AGGLUTINASIYA. Agglutinasiya - kundalik hayotimizda birlashtirib bo`lmaydigan turli sifatlar, xususiyatlar va qismlarni "yopishtirib" birlashtirishdan iborat xayol jarayoni. Agglutinasiya yo`li bilan ko`proq ertak obrazlari yaratiladi (suv parisi, tovuq oyog`ida turgan uy, pegas, kentavr va shu kabilar). Agglutinasiyadan texnik ijodda ham foydalaniladi (tank amfibiya, gidrosamolyot).
GIPERBOLIZASIYA. Giperbolizasiya narsalarni kattalashtirish, kichraytirish, ularning ma`lum qismlarining sonini ko`paytirish, ularning o`rnini almashtirish orqali yangi obrazlar yaratish. Bunga misol qilib ko`p qo`lli xudolarning obrazi (hind afsonalarida), tog`dek katta odam, no`xatdek kichik polvon, etti boshli ajdarlar va shu kabilar giperbolizasiya yo`li bilan yaratilgan obrazlarni keltirish mumkin.
URG`U BERISH Fantaziya obrazlarini yaratishning yana bir yo`li narsalarning qandaydir sifatlarini, belgilarga urgu berish, ularga diqqatni turli yo`llar bilan jalb qilishdir. Bu usullar ayniqsa satirik jurnallarda ko`p qo`llaniladi. Bu usul bilan o’rtoqlik hazillari va turli karikaturalar yaratiladi.
SXEMATIZASIYA (sxemalashtirish) - biror mavjud narsadan andaza olib, shu andaza asosida obrazlar yaratish. Masalan rassomlar turli o`simliklarning obrazi asosida naйshlar yaratadilar.
Yangi xayol obrazlarini yaratishning yana bir usuli, TIPIKLASHTIRISH. Tipiklashtirishdan badiiy adabiyotda keng qo`llaniladi. Bu usul yordamida biror hodisaga, kishilar toifalariga, davrga xos yoki ularda ko`p takrorlanuvchi belgilar ma`lum obrazlarda gavdalantiriladi. Xayol haqida tushuncha va uning psixik faoliyatdagi roli

Xayol - ong faoliyati bolib, mavjud tasavvurlar orqali yangi, hayotda mavjud bolmagan obrazlar, ob’ektlarni yaratishdir.
Insonlar borliqni anglab, unda yuz berayotgan narsalarni qabul qilib, qolibgina qolmay oni ozgartirishga ham harakat qiladi. Borliqni amaliyotda ozgartira olishni bilish bilan birga xayolni ham ozgartira bilish lozim.
Xayolning funktsiyasi – otgan tajriba natijalarini qayta ishlashdir. Hech narsasiz xayol mavjud bolishi va yaratilishi mumkin emas. Ushbu tasavvurlar xotiradan farq qiladi va xayol tasavvurlari deb ataladi
Xayolning psixik jarayon sifatidagi birinchi va muhim vazifasi shundan iboratki, u mehnatni boshlamasdan oldin uni natijasini tasavvur qilish imkoniyatini beradi
Binobarin, xayol odamga faoliyat jarayonida mehnat mahsulotlarining oxirgi yoki oraliq psixik modellarini hosil qilish yoli bilan yol-yoriq korsatadi. Bu esa mehnat mahsulotlarining narsalar sifatida gavdalanishiga yordam beradi.
Demak, biz ilgari idrok qilmagan predmet va hodisalarni yaratishdan iborat bo`lgan psixik jarayon xayol deb ataladi.
Xayolni kopincha fantaziya deb ataydilar, xolbuki, ba’zan “fantaziya” degan soz bilan haqiqiy hayotda kam aloqador bolgan tushunchadir.
Xayolning boyligi idrok qilish konikmasiga, predmetlar va hodisalarning obrazlarini kuzatishi va xotirada saqlab qolishga bogliq bolib, ular keyinchalik qayta ishlab chiqiladi
Xayolni kopincha fantaziya deb ataydilar, xolbuki, ba’zan “fantaziya” degan soz bilan haqiqiy hayotda kam aloqador bolgan tushunchadir. Xayolning boyligi idrok qilish konikmasiga, predmetlar va hodisalarning obrazlarini kuzatishi va xotirada saqlab qolishga bogliq bolib, ular keyinchalik qayta ishlab chiqiladi.

• 
  Bu jarayonda tafakkur muhim rol’ oynaydi. Tafakkur fantaziya natijalariga tuzatish kiritadi. Uni tanqidiy baholaydi. His tuygular ham xayolga ta’sir korsatadi, ular kop jihatdan xayolga bogliq boladi.
  

• 
  Xayolning fiziologik asosi miyaning katta yarim sharlar postlogida ilgari hosil bolgan muvaqqat boglanishlar ortasida yangi birikmalarning paydo bolishidir.
  

XAYOLNING TURLARI

Boshqa psixologik jarayonlar singari xayol ham ixtiyoriy va ixtiyorsiz boladi.

• 
  Ixtiyoriy xayol qandaydir ijodiy mehnat bilan band bolgan kishi oz xayolini ishlashga majbur qilganda roy beradi. Bu hol badiiy asarlarni yaratish jarayonida, ixtirochi, konstruktorning faoliyatida va hatto qilayotgan narsani oylab korish va yaxshi tasavvur qilish zarur bo`lgan oddiy ishda ham yuz beradi.
  

• 
  .Ixtiyorsiz xayol kishining oldiga hech qanday vazifa turmagan vaqtda, lekin u beixtiyor ravishda orzu qilib, xayol sura boshlagan paytda boladi. Ba’zan bu jarayonlar shirin orzu xarakteriga ega boladi va ongning toliq nazorati ostida tarkib topmaydi. Xayolning ixtiyorsiz faoliyatiga tush korish ham kiradi