Xələfli A. A

 
74 
      Quyu  geofiziki  kəşfiyyatı  demək  olar  ki,  yerüstü  geofiziki 
kəşfiyyat  üsulu  ilə  paralel  olaraq  XX  əsrin  20-ci  illərinin  sonundan 
inkişaf etməyə başlamışdır. 
      Quyu  geofiziki  kəşfiyyat  üsulunun  yaranmasında  keçmiş  sovet 
alimlərinin,  V.  N.  Daxnovun,  S.  Q.  Komarovun,  V.  A.  Şpak  və  bir 
çox başqalarının rolu böyük olmuşdur. 
     Kəşfiyyat geofizikasında iki əsas məsələnin riyazi əsasları işlənib 
hazırlanmışdır:          
     1.  Əvvəlcədən  fiziki  parametrləri  və  yerləşdiyi  yeri  məlum  olan 
geoloji obyekti üzərində fiziki sahənin təyini (Buna geofizikanın düz 
məsələsi deyilir). 
    2.  Geoloji  hədəfin  üzərində  fiziki  sahənin  parametrlərini  təyin 
etməklə  həmin  obyektin  ölçüləri  və  yer  səthindən  ona  qədər  olan 
məsafənin  təyin  edilməsidir  (Buna  geofizikanın  tərs  məsələsi 
deyilir). 
     Geofiziki  üsulların  gənc  olmasına  baxmayaraq  böyük  məhsul-
darlığı və istənilən dərinliklərdə istifadə olunması və faydalı qazıntı-
ların  axtarışında  geniş  istifadə  olunur  və  böyük  surətlə  inkişaf  edir. 
Hal-hazırda geofizika elmi yer səthinin geoloji xəritəyə alınmasında, 
faydalı qazıntıların axtarışında, hidrogeoloji və dağ-mühəndis geoloji 
məsələlərin  həllində  geniş  istifadə  olunur  və  onun  ayrılmaz 
hissəsidir. 
 
§ 15. Fiziki sahə və anomaliya 
     Dağ  massivlərində  hər  hansı  geoloji  məsələnin  həlli  geoloji 
obyektlərin  həndəsi  formasının  və  maddi  tərkibinin  təyin  edilməsi 
məsələsinin  həllinə  gətirib  çıxarır.  Geoloji  hədəflərin  geofiziki 
üsullarla  təyini  o  vaxt  mümkun  olur  ki,  tədqiq  olunan  obyekt  və 
obyektin yerləşdiyi dağ massivi müxtəlif fiziki xassələrə malik olsun. 
Bu  halda  (bizim  ayaqlarımız  altında)  yəni  yer  səthində  müxtəlif 
qiymətli və ölçülü fiziki sahələr müşahidə ediləcəkdir (maqnit sahəsi, 
cismin ağırlıq qüvvəsi və sairə) sahə dedikdə fəzada elə bir müstəvi 
nəzərdə  tutulur  ki,  həmia  müstəvi  daxilində  insana  nəsə  təsir  edir 
(məs. görmə sahəsi, fiziki sahə və s.). 

---

 
75 
Fiziki sahə materiyanın elə hissəsidir ki, maddənin tərkibində 
olan hissəcikləri bir-biri ilə vahid sistemdə birləşdirir və hissəçiklərin 
təsirini  birindən  digərinə  ötürür  (yəni  hissəciklər  arasında  qarşılıqlı 
təsir yaradır). Fiziki sahəyə elektromaqnit sahəsi misal ola bilər, bu, 
yüklu  hissəciklər  arasında  yaranan  qarşılıqlı  təsir  sahəsidir.  Cazibə 
sahəsi  (qravitasiya  sahəsi)  bu  nuklonlar  arasında  yaranan  qarşılıqlı 
təsir  dairəsidir.  Fizikanın  tarixində  öyrənilən  sahələrdən  birincisi 
elektromaqnit sahəsidir (XIX əsr).  
      Hər  bir  nöqtədə  fiziki  sahə  müəyyən  qiymətə  malikdir.  Bu 
qiymət  həm  skalyar,  vektorial  ola  bilər,  eyni  zamanda,    fiziki  sahə 
həm  vektorial,  həm  də skalyar ola bilər. Geofiziki üsulla həm  təbii, 
həm də süni yaranmış fiziki sahələri öyrənmək olur.  Təbii sahələrə 
Yerii  maqnit  sahəsini,    ağırlıq  qüvvəsi  sahəsini  və  bir  neçə  növ 
elektrik  sahəsini,  radioaktiv  elementlərin  paylandığı  yerdə  yaratdığı 
sahələr  aiddir.  Bu  sahələrin  yaranmasında  insan  iştirak  etmir,  bunu 
təbiət özu yaradır. 
     Süni  sahələrə  elektromaqnit  sahələri,  elastik  dalğaların  yaratdığı 
sahə,  süni  radioaktiv  sahələr  aiddir.  Süni  elektromaqnit  sahəni  yerə 
cərəyan  buraxmaqla,  yaxud  qapalı  yerlə  əlaqəsi  olmayan  konturdan 
cərəyan  buraxmaqla  əldə  etmək  olar.  Süni  elastik  dalğaları  yerdə 
partlayış  etməklə,  Yerin  səthinə  ağır  yüklə  və    titrədici  qurğularla 
təsir etməklə yaratmaq olar. Süni radioaktiv sahəni süxurlara qamma 
şuaları və ya neytron hissəcikləri ilə təsir etdikdə almaq olur. Yerin 
fiziki sahəsinə və yaxud bir hissəsinin yaratdığı sahə Geofiziki sahə 
adlanır. Bu sahə həm təbii, həm də süni yaradılmış sahə ola bilər və 
çox  qiymətli  fiziki  kəmiyyətlərlə  səciyyələnmiş  olar.  Kəşfiyyat 
geofizikasında müşahidə olunan sahələri, normal və anamal geofizika 
sahələri kimi bir-birindən fərqləndirirlər. Müşahidə olunan geofiziki 
sahə birbaşa yer səthində ölçülən sahənin qiyməti kimi qəbul olunur: 
normal  geofiziki  sahə  hər  hansı  bir  ərazidə  ölçülmüş  geofiziki 
sahələrin  orta qiymətidir, anomal, sahə isə müşahidə edilən sahənin 
qiymətinin normal sahənin qiymətindən kənara çıxmasıdır. 
     Dəyişdirilmiş  sahə  dedikdə,  müşahidədən  alınan  qiymətləri  
dəyişdirməklə  alınan  sahə  başa  düşülür  (misal  üçün  müxtəlif 

---

 
76 
yuksəkliyə  hesablanmış  sahə).  Geoloji  hədəfin  quruluşu  ilə  onun 
üstündə  yaranan  geofiziki  sahə  arasında  bilavasitə  uyğunluq 
mövcuddur,  çünki  hər  ikisi  yer  səthinin  eyni  ərazisinin  quruluşunu 
əks etdirir. 
     Əgər  ərazi  eyni  süxurdan  ibarətdirsə,  yəni  bircinsli  mühitdirsə, 
bütün həcmdə fiziki xassə eyni qiymətə malik olarsa, eyni zamanda 
bunun  üzərində  yaranan  geofiziki  sahə  də  eyni  olmalıdır.  Əgər 
bircinsli  mühitdə  dayka  damarları,  layları,  intruzya  və  yaxud  filiz 
birləşmələri  varsa  və  bunlar  fiziki  xassələrinə  görə  bir-birindən 
fərqlənirsə,  yer  səthində  bunlar  üzərində  yaranan  geofiziki  sahə  
kəskin dəyişəcək və fərqlənəcəkdir (şəkil 24,25). 
 
 
 
Şəkil 24. 
Fiziki sahənin  qiymətiiin marşrut üzrə dəyişmə qrafiki. 1 qum 
daşları, 2. qidrotermal yolla dəyişdirilmiş karbonatlı süxurlar. 3. gilli şistlər.
    
     Bircinsli  mühit  üzərində  fiziki  sahə  normal  sahəyə,      sahələr 
geoloji  hədəflər  üzərində  (lay,  damar,  filiz  birləşmələri  və  s.)  isə  
anomal  sahəyə  uyqun  gələcəkdir.  Mürkkəb  geoloji  hədəflərdə 
müşahidə  olunan  geofiziki  sahə  həm  normal,  həm  də  anomal 
sahələrin  cəmi  kimi  götürülür.  Geoloji  hədəfin  mövcud  olduğu 
mühitdə  yaratdığı  fiziki  sahənin  paylanmasının  pozulmasına 
geofiziki, anomaliya deyilir. 
      Ölçülən sahənin qiymətlərindən istifadə edərək geofiziki sahənin 
xəritəsi  düzəldilir.  Xəritə  üzərində  fiziki  sahənin  paylanmasını 
öyrənərək ərazidə hər hansı geoloji hədəfin yaratdığı anomal sahələri 

---